Trữ tình những bến nước Tây Nguyên

Hàng năm, dân làng đều tổ chức lễ cúng bến (giọt) nước. Và, khách du lịch, những người quan tâm tới văn hóa Tây Nguyên, khi tới một làng Tây Nguyên thì giọt nước/bến nước là nơi họ không thể không tới.

Chiều về bên bến nước. (Ảnh: internet)

Nguồn nước là yếu tố rất quan trọng để đồng bào Tây Nguyên chọn đất lập làng. Họ ưu tiên chọn đất dọc suối, và đa phần làng Tây Nguyên bám theo suối, cũng như làng người Kinh bám theo lưu vực sông. Giọt nước/bến nước là một phái sinh của suối. Người ta dẫn nước từ suối về một vị trí thích hợp ở rìa làng, thường là vị trí thấp hơn một bậc, để làm giọt nước/bến nước.

Đa phần đấy là nơi đẹp nhất của làng. Giữa khô khát thì nơi ấy xanh um, giữa chật chội thì nơi ấy thoáng đãng, giữa thưa vắng thì nơi ấy tấp nập, nhất là sáng sớm và chiều muộn. Nó không chỉ là nguồn nước, dù nguồn nước là rất quan trọng đối với con người, đối với một làng. Nó còn là nơi tụ tập, nơi sinh hoạt, dẫu không chính thống (chính thống phải là nhà rông kia) nhưng lại là nơi rôm rả và thân thiện nhất làng. Nó chính là ký ức làng.

Còn nhớ khi cần tìm diễn viên cho phim “Đất nước đứng lên”, đạo diễn Lê Đức Tiến và nhóm cộng sự đã lang thang hàng chục ngày ở rất nhiều giọt nước, để rồi một buổi chiều muộn, ông đã vỡ òa ra khi giữa đông đảo các cô gái đang tắm ở một giọt nước trong ngôi làng rìa TP. Kon Tum, ông nhận ra HPanh, người sau này đóng vai nhân vật Liêu-vợ Anh hùng Núp-trong phim của ông. Tôi nhớ, hồi ấy cùng đoàn làm phim đi tìm khắp ở Gia Lai, sang Đak Lak và cuối cùng đến Kon Tum thì mới gặp cô gái này. Cánh nhà văn, nhà báo chúng tôi thì khi về làng, bao giờ cũng tìm ra chỗ giọt nước. Đấy là nơi phản ánh sinh khí của làng rõ nhất, là nơi ta cảm nhận được toàn bộ hơi thở của làng, đời sống của làng, tâm hồn làng...

Một trong những giọt nước đẹp nhất mà tôi từng thấy và cũng từng gắn bó là giọt nước Plei Bông (xã Ayun, huyện Mang Yang), quê hương họa sĩ Xu Man.

Làng họa sĩ Xu Man đẹp mê hồn. Làng có mấy cây đa cổ thụ rất to, có cái giọt nước mà cứ buổi chiều và buổi sáng lại như hội. Buổi sáng là các bà, các chị xuống gùi nước. Hứng nước vào các quả bầu rồi cho vào gùi mang về. Buổi chiều thì chỗ này thành bến tắm. Tắm xong cũng gùi nước về để dùng cho cơm chiều và đêm. Chúng tôi từng xuống làng ông Xu Man ở lại hàng tuần. Rất nhiều văn nhân tài tử cũng từng về đây. Họa sĩ Huỳnh Văn Thuận, hồi ấy râu tóc bạc phơ, đâu như cũng phải bảy mươi tuổi rồi, mà cứ mùa khô là lại xuất hiện. Hồi ấy bay bằng AN 24, sắm được cái vé ví như... lên trời, thế mà sao người họa sĩ già này cứ đúng hẹn như... lĩnh lương. Ông đến Pleiku ở vài ngày rồi đạp xe về nhà ông Xu Man, có khi ở đấy cả tháng. Nhà văn Trung Trung Đỉnh lần nào vào Tây Nguyên cũng phải xuống đấy, cũng ở lại cả tuần, chưa hết, còn rủ rê đùm túm rất nhiều người theo. Đông nhất là cánh họa sĩ trẻ, anh em nhiếp ảnh, nhà báo...

Làng đẹp, ngoài địa thế đẹp, giọt nước đẹp, mấy cây đa đẹp, còn cái nhà rông rất dễ thương. Và những đêm trăng mùa khô, làng bồng bềnh trong ánh vàng bất tử như cổ tích. Từ nhà rông, tiếng ting ning, goong thủ thỉ thù thì mơn man ảo giác. Lửa lập lòe trong các ngôi nhà sàn, nhìn ánh lửa biết ngôi nhà ấy đông hay neo người. Nhà neo người thì lửa lụi dụi qua liếp, nhà đông thì ngọn lửa phập phù reo vui.

Giờ thì đa phần làng đã có giếng nước, thậm chí nước sạch (nước máy) nên giọt nước có phần không được chú trọng, thậm chí bỏ hoang. Cái giọt nước rất đẹp làng họa sĩ Xu Man cũng thế. Chúng tôi vừa xuống lại làng này, dân vẫn dùng nước giọt nhưng cái giọt nước ấy nó không còn đẹp, lãng mạn, ấm cúng, náo nhiệt... như trước nữa, dù nó vẫn ở đấy và vẫn khung cảnh ấy.

Cái lễ cúng giọt nước/bến nước ấy nghe nói cũng thưa hơn xưa. Thì cũng như những thứ khác, chả cứ với người Tây Nguyên, mà ngay người Kinh cũng thế, như cái cầu ao, bến sông, giếng làng...

Nhưng với ngành Du lịch thì họ biết cách để khuếch trương những thứ ấy thành sản phẩm du lịch. Bởi thế, những cái giọt nước/bến nước của làng Tây Nguyên có lẽ cũng nên được bảo tồn để trở thành sản phẩm du lịch. Nó độc đáo, nó đặc thù, nó bản sắc. Và nó, chính là một phần của Tây Nguyên.