Bảo hiểm xã hội (BHXH) đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi và đảm bảo an sinh cho người lao động, đặc biệt là thế hệ trẻ. Tham gia BHXH giúp người lao động được hưởng các chế độ như hưu trí, thai sản, ốm đau, tai nạn lao động và tử tuất, góp phần ổn định cuộc sống và giảm thiểu rủi ro trong quá trình lao động.
Mặc dù BHXH mang lại nhiều lợi ích, nhưng tỷ lệ người lao động trẻ tham gia còn thấp. Theo thống kê, đến năm 2023, cả nước có khoảng 17,5 triệu người tham gia BHXH, chiếm 38,08% lực lượng lao động trong độ tuổi. Điều này cho thấy còn hơn 60% người lao động chưa được bao phủ bởi chính sách BHXH, trong đó phần lớn là lao động trẻ
Tính từ năm 1995 đến năm 2022, số người tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc đã ghi nhận mức tăng đáng kể, từ 2,3 triệu người lên trên 16 triệu người. Đối với BHXH tự nguyện, kể từ khi triển khai vào năm 2008 với 6.000 người tham gia ban đầu, con số này đã tăng lên gần 1,5 triệu người vào năm 2022. Song song đó, bảo hiểm thất nghiệp cũng chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ: từ khoảng 6 triệu người tham gia vào năm 2009 lên đến hơn 14,3 triệu người trong năm 2022.
Về bảo hiểm y tế (BHYT), số người tham gia đã tăng trưởng vượt bậc từ 7,1 triệu người năm 1995 lên hơn 91,1 triệu người vào năm 2022, đạt tỷ lệ bao phủ 92,04% dân số, tiến gần tới mục tiêu thực hiện BHYT toàn dân. Theo thống kê của BHXH Việt Nam, trong giai đoạn từ 1995 đến cuối năm 2022, ngành đã thực hiện chi trả các chế độ ốm đau, thai sản, dưỡng sức phục hồi sức khỏe cho hơn 136 triệu lượt người. Riêng trong hơn 12 năm trở lại đây, gần 8,7 triệu lượt người lao động đã được hưởng các chế độ bảo hiểm thất nghiệp.
Dù bảo hiểm xã hội mang lại nhiều lợi ích thiết thực, nhưng tỷ lệ người lao động trẻ tham gia vẫn ở mức khiêm tốn. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến thực trạng này, trong đó nổi bật là các rào cản về nhận thức, thu nhập và điều kiện việc làm.
Trước hết, phần lớn lao động trẻ, đặc biệt trong khu vực phi chính thức, chưa nhận thức đầy đủ về quyền lợi khi tham gia BHXH. Họ xem việc đóng BHXH như một khoản chi phí chứ không phải sự đầu tư cho an sinh tương lai. Tình trạng này phổ biến ở nhóm lao động thời vụ, tự do, hoặc làm việc không có hợp đồng rõ ràng.
Thứ hai, mức thu nhập thấp và không ổn định khiến nhiều lao động trẻ e ngại tham gia BHXH, nhất là hình thức tự nguyện. Việc phải trích một phần thu nhập hàng tháng để đóng BHXH là gánh nặng đối với họ, trong khi các lợi ích lại mang tính dài hạn.
Ngoài ra, thủ tục tham gia BHXH, đặc biệt là BHXH tự nguyện, vẫn còn phức tạp và thiếu thuận tiện trên nền tảng số. Việc tiếp cận thông tin còn hạn chế, khiến nhiều người trẻ cảm thấy xa rời và thiếu mặn mà với chính sách này.
Thực trạng trên đặt ra thách thức lớn trong việc mở rộng diện bao phủ BHXH, nhất là khi Việt Nam đang hướng tới mục tiêu bảo hiểm toàn dân theo tinh thần Nghị quyết số 28-NQ/TW của Trung ương.
Để hiện thực hóa mục tiêu mở rộng diện bao phủ bảo hiểm xã hội, đặc biệt trong nhóm người lao động trẻ, cần có các giải pháp đồng bộ từ phía Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, doanh nghiệp và chính bản thân người lao động cần:
Thứ nhất, đẩy mạnh truyền thông, đổi mới hình thức tuyên truyền. Cần chuyển từ tuyên truyền một chiều sang tư vấn, đối thoại, đặc biệt tập trung vào nhóm thanh niên, người lao động mới ra trường. Ứng dụng công nghệ số, mạng xã hội, podcast… là hướng đi hiệu quả để tiếp cận giới trẻ. Nội dung truyền thông cần dễ hiểu, minh bạch, nhấn mạnh quyền lợi lâu dài và cấp thiết của việc tham gia BHXH, tránh những hiểu lầm và thông tin sai lệch.
Thứ hai, cải cách thủ tục hành chính, phát triển nền tảng số nhằm đơn giản hóa quy trình đăng ký và tham gia BHXH, đặc biệt là BHXH tự nguyện. Đưa dịch vụ đến gần hơn với người dân thông qua ứng dụng di động, cổng dịch vụ công, tích hợp với căn cước công dân là bước tiến quan trọng.
Thứ ba, có chính sách hỗ trợ tài chính phù hợp cho lao động thu nhập thấp khi tham gia BHXH tự nguyện, ví dụ như hỗ trợ mức đóng từ ngân sách Nhà nước, mở rộng diện ưu đãi cho nhóm yếu thế, thanh niên thất nghiệp hoặc chuyển đổi nghề.
Thứ tư, tăng cường trách nhiệm của doanh nghiệp trong việc ký hợp đồng lao động đúng quy định, tham gia BHXH đầy đủ cho người lao động. Đồng thời, đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra và xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm, trốn tránh nghĩa vụ đóng BHXH.
Cuối cùng, Nhà nước cần hoàn thiện hệ thống pháp luật theo hướng linh hoạt, phù hợp với đặc thù của lao động trẻ, lao động phi chính thức, đồng thời tạo hành lang pháp lý để bảo vệ quyền lợi cho người tham gia BHXH trong các mô hình việc làm mới (freelance, nền tảng số…).