Ảnh minh họa
"Nghèo pháp lý" – rào cản thầm lặng trong đời sống người nghèo
Trong đời sống hằng ngày, pháp luật hiện diện ở hầu hết các lĩnh vực: đất đai, hôn nhân – gia đình, vay vốn, chính sách an sinh xã hội, lao động – việc làm… Thế nhưng, với không ít người nghèo, pháp luật vẫn là điều gì đó xa xôi, khó hiểu và thậm chí đáng sợ.
"Nghèo pháp lý" có thể hiểu một cách giản dị là tình trạng thiếu hiểu biết pháp luật, thiếu thông tin và thiếu khả năng tiếp cận các dịch vụ pháp lý, dẫn đến việc người dân không biết hoặc không dám sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền lợi của mình. Đây là dạng "nghèo" không dễ nhận diện như thiếu thu nhập, nhưng hậu quả lại rất lâu dài.
Thực tế cho thấy, nhiều hộ nghèo dù được hỗ trợ sinh kế, vay vốn, học nghề, nhưng chỉ cần vướng vào một tranh chấp đất đai, một vụ việc hôn nhân kéo dài hay một quyết định hành chính không rõ ràng, thì toàn bộ nỗ lực vươn lên có thể bị đảo ngược. Khi quyền lợi hợp pháp không được bảo vệ, người nghèo dễ rơi vào vòng xoáy khiếu kiện, mâu thuẫn, mất tư liệu sản xuất, thậm chí tái nghèo.
Chính vì vậy, giảm "nghèo pháp lý" cần được nhìn nhận như một nội dung quan trọng trong chiến lược giảm nghèo bền vững.
Giảm nghèo đa chiều và yêu cầu giảm "nghèo pháp lý"
Cách tiếp cận nghèo đa chiều giai đoạn 2021–2025 đã mở rộng góc nhìn về nghèo đói, không chỉ dừng lại ở thu nhập mà còn xem xét mức độ thiếu hụt trong tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản. Trong các chiều thiếu hụt đó, thiếu thông tin và thiếu khả năng tiếp cận pháp luật là yếu tố có tác động trực tiếp đến quyền lợi và cơ hội phát triển của người nghèo.
Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021–2025 đã xác định rõ: giảm nghèo không chỉ là hỗ trợ vật chất, mà còn là nâng cao năng lực, trao quyền cho người dân, giúp họ chủ động tham gia vào quá trình phát triển. Trong tinh thần đó, truyền thông và giảm nghèo về thông tin được coi là một cấu phần quan trọng, nhằm bảo đảm người nghèo được biết, được hiểu và được tham gia.
Giảm "nghèo pháp lý", vì thế, chính là một bước đi cụ thể để hiện thực hóa mục tiêu giảm nghèo đa chiều, góp phần tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho người nghèo vươn lên.
Khi thiếu hiểu biết pháp luật đẩy người nghèo vào thế yếu
Trong thực tiễn cộng đồng, không khó để bắt gặp những tình huống cho thấy "nghèo pháp lý" đang tác động trực tiếp đến đời sống người nghèo.
Đó là người nông dân không nắm rõ quy định về chuyển nhượng đất đai, dẫn đến mất đất sản xuất. Là phụ nữ nghèo không biết quyền của mình trong hôn nhân và gia đình, chấp nhận thiệt thòi khi ly hôn. Là hộ nghèo không hiểu đầy đủ nghĩa vụ pháp lý khi vay vốn chính sách, dẫn đến nợ xấu và mất cơ hội tiếp cận các chương trình hỗ trợ khác.
Điểm chung của những câu chuyện này là người nghèo thường ở thế bị động. Họ không biết hỏi ai, không biết bắt đầu từ đâu, hoặc lo sợ "dính dáng đến pháp luật" sẽ rắc rối hơn. Khi thiếu thông tin và kỹ năng pháp lý, người nghèo dễ chấp nhận phần thiệt về mình, từ đó làm gia tăng bất bình đẳng và rủi ro tái nghèo.
Truyền thông pháp luật - bước đầu giảm "nghèo pháp lý"
Muốn giảm "nghèo pháp lý", trước hết phải giúp người nghèo hiểu pháp luật. Truyền thông, phổ biến, giáo dục pháp luật vì vậy giữ vai trò then chốt.
Tuy nhiên, truyền thông pháp luật cho người nghèo không thể làm theo cách chung chung, nặng về văn bản, thuật ngữ. Pháp luật cần được "kể lại" bằng ngôn ngữ đời sống, gắn với những tình huống cụ thể mà người dân thường gặp.
Theo định hướng của Dự án Truyền thông và giảm nghèo về thông tin trong Chương trình MTQG giảm nghèo bền vững, truyền thông cần: Gần dân, dễ hiểu, phù hợp với từng nhóm đối tượng; Tập trung vào các vấn đề thiết thân của người nghèo; Đa dạng hóa hình thức, kết hợp truyền thông trực tiếp và truyền thông số.
Ở cơ sở, truyền thông pháp luật có thể được triển khai thông qua sinh hoạt thôn, bản, loa truyền thanh, các buổi tư vấn lưu động, báo chí điện tử, mạng xã hội… Khi pháp luật được truyền tải đúng cách, người nghèo sẽ dần hình thành thói quen tìm hiểu, hỏi luật và sử dụng pháp luật để bảo vệ mình.
Trợ giúp pháp lý - công cụ trực tiếp giảm "nghèo pháp lý"
Nếu truyền thông pháp luật giúp người nghèo "biết" và "hiểu", thì trợ giúp pháp lý giúp họ thực hành quyền pháp lý trong những tình huống cụ thể. Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đã xác định rõ người nghèo là đối tượng được trợ giúp pháp lý miễn phí, nhằm bảo đảm quyền tiếp cận công lý.
Trong thực tiễn, nhiều vụ việc trợ giúp pháp lý thành công đã cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc giảm "nghèo pháp lý": người nghèo được bảo vệ quyền sử dụng đất, được giải quyết tranh chấp công bằng, được tiếp cận đầy đủ chính sách an sinh xã hội.
Tuy nhiên, để trợ giúp pháp lý thực sự phát huy vai trò, cần đưa dịch vụ này đến gần người nghèo hơn, đặc biệt thông qua các hình thức trợ giúp pháp lý lưu động, trợ giúp pháp lý tại cơ sở. Khi người nghèo được gặp trực tiếp trợ giúp viên pháp lý, được giải thích cặn kẽ và đồng hành trong suốt quá trình giải quyết vụ việc, họ không chỉ giải quyết được vấn đề trước mắt mà còn nâng cao hiểu biết pháp luật lâu dài.
Giảm "nghèo pháp lý" gắn với phát triển cộng đồng
Một điểm quan trọng trong giảm "nghèo pháp lý" là phải gắn với phát triển cộng đồng và sự tham gia của người dân. Phát triển cộng đồng trong giảm nghèo bền vững nhấn mạnh việc trao quyền, phát huy nội lực và tăng cường sự tham gia của người dân, đặc biệt là người nghèo, trong các hoạt động liên quan đến đời sống của họ
Khi cộng đồng được trang bị kiến thức pháp luật cơ bản: Người dân biết hỗ trợ, nhắc nhở nhau về rủi ro pháp lý; Các mâu thuẫn được giải quyết sớm, ngay từ cơ sở; Niềm tin vào pháp luật và các thiết chế xã hội được củng cố.
Giảm "nghèo pháp lý", vì thế, không chỉ là trách nhiệm của cơ quan pháp luật, mà cần sự vào cuộc của cả cộng đồng, trong đó có chính quyền cơ sở, tổ chức Đoàn, Hội và các lực lượng xã hội.
Từ giảm "nghèo pháp lý" đến giảm nghèo bền vững
Khi người nghèo được trang bị kiến thức pháp luật và có điểm tựa trợ giúp pháp lý, họ sẽ tự tin hơn trong việc tham gia các hoạt động kinh tế – xã hội. Quyền lợi được bảo vệ, rủi ro được kiểm soát, người nghèo có điều kiện tập trung phát triển sinh kế, cải thiện đời sống.
Giảm "nghèo pháp lý" vì thế góp phần:
Bảo vệ thành quả giảm nghèo đã đạt được; Hạn chế tái nghèo do tranh chấp, khiếu kiện kéo dài; Tăng cường công bằng xã hội và ổn định cộng đồng.
Đây chính là nền tảng để giảm nghèo bền vững đi vào chiều sâu, đúng với tinh thần "không để ai bị bỏ lại phía sau".
Kết luận
"Nghèo pháp lý" là rào cản thầm lặng nhưng có sức cản rất lớn đối với người nghèo trên hành trình vươn lên. Giảm "nghèo pháp lý" không thể chỉ trông chờ vào một vài hoạt động riêng lẻ, mà cần sự kết hợp chặt chẽ giữa truyền thông pháp luật, trợ giúp pháp lý và phát triển cộng đồng.
Khi người nghèo hiểu luật, tin luật và biết cách sử dụng pháp luật để bảo vệ mình, thì giảm nghèo bền vững sẽ không chỉ là mục tiêu, mà trở thành kết quả thực chất, bền lâu và công bằng.