Ảnh minh họa
Khi người nghèo dễ tổn thương nhất trước rủi ro pháp lý
Ở nhiều vùng nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa, cuộc sống của người nghèo vẫn gắn liền với những lo toan thường nhật: cái ăn, cái mặc, việc làm, sinh kế. Nhưng ít ai để ý rằng, song hành với những khó khăn về kinh tế là hàng loạt rủi ro pháp lý luôn rình rập trong đời sống hằng ngày của họ.
Một tranh chấp đất đai kéo dài nhiều năm do thiếu giấy tờ hợp lệ; một vụ ly hôn mà người phụ nữ nghèo không biết cách bảo vệ quyền nuôi con; một khoản vay vốn chính sách nhưng không hiểu rõ nghĩa vụ pháp lý dẫn đến nợ xấu; hay một quyết định hành chính mà người dân không biết khiếu nại, tố cáo đúng trình tự… Những câu chuyện ấy không hiếm ở cơ sở.
Điểm chung của các tình huống này là người nghèo thường yếu thế hơn về kiến thức pháp luật, khả năng tiếp cận thông tin và nguồn lực bảo vệ quyền lợi. Nhiều người vì không hiểu luật, không biết hỏi ai, hoặc e ngại khi tiếp xúc với cơ quan chức năng nên chấp nhận thiệt thòi. Hệ quả là quyền lợi hợp pháp bị xâm phạm, sinh kế bị ảnh hưởng, thậm chí phát sinh mâu thuẫn xã hội, làm gia tăng nguy cơ tái nghèo.
Trong bối cảnh đó, trợ giúp pháp lý ở cơ sở trở thành "điểm chạm" đầu tiên và gần nhất giữa pháp luật với người nghèo.
Trợ giúp pháp lý - chính sách nhân văn hướng về người nghèo
Nhà nước ta đã sớm nhận thức rõ vai trò của trợ giúp pháp lý đối với người nghèo và các nhóm yếu thế. Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 khẳng định, người nghèo là một trong những đối tượng được trợ giúp pháp lý miễn phí, nhằm bảo đảm quyền tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Không chỉ dừng lại ở quy định pháp luật, trợ giúp pháp lý còn được xác định là một nội dung quan trọng trong Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021–2025. Theo cách tiếp cận nghèo đa chiều, người nghèo không chỉ thiếu thu nhập mà còn thiếu hụt trong tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản, trong đó có dịch vụ pháp lý và thông tin pháp luật.
Chính vì vậy, trợ giúp pháp lý không đứng ngoài công cuộc giảm nghèo, mà trở thành một cấu phần góp phần giảm "nghèo pháp lý", tạo nền tảng để người nghèo ổn định cuộc sống và phát triển lâu dài.
Vì sao trợ giúp pháp lý ở cơ sở có ý nghĩa đặc biệt?
Trên thực tế, nhiều chính sách đúng và tốt nhưng hiệu quả chưa cao do khoảng cách giữa chính sách và người thụ hưởng. Với trợ giúp pháp lý, khoảng cách ấy càng rõ nét nếu hoạt động này chỉ dừng lại ở cấp huyện, cấp tỉnh.
Trợ giúp pháp lý ở cơ sở – thông qua các đợt trợ giúp lưu động, tư vấn pháp luật tại xã, thôn, bản – giúp rút ngắn khoảng cách đó, đưa pháp luật đến đúng nơi người nghèo đang sinh sống.
Thứ nhất, trợ giúp pháp lý ở cơ sở giúp người nghèo tiếp cận dễ dàng hơn. Không phải đi xa, không phải tốn kém chi phí, người dân có thể được tư vấn, hướng dẫn pháp luật ngay tại địa bàn cư trú.
Thứ hai, trợ giúp pháp lý tại cơ sở tạo niềm tin cho người dân. Khi được gặp trực tiếp trợ giúp viên pháp lý, luật sư, được lắng nghe và giải thích cặn kẽ, người nghèo sẽ bớt tâm lý e ngại, sợ "vướng vào pháp luật".
Thứ ba, trợ giúp pháp lý ở cơ sở giúp phát hiện sớm các vấn đề pháp lý tiềm ẩn, từ đó ngăn ngừa tranh chấp, mâu thuẫn kéo dài. Nhiều vụ việc nếu được tư vấn kịp thời ngay từ đầu đã không trở thành tranh chấp phức tạp.
Ở góc độ giảm nghèo bền vững, đây chính là yếu tố then chốt giúp người nghèo "giữ được thành quả thoát nghèo", tránh những cú sốc pháp lý có thể đẩy họ trở lại vòng nghèo đói.
Gắn trợ giúp pháp lý với đời sống cộng đồng
Một đặc điểm quan trọng của trợ giúp pháp lý ở cơ sở là không thể tách rời bối cảnh cộng đồng nơi người nghèo sinh sống. Mỗi cộng đồng có đặc điểm văn hóa, phong tục, tập quán và mối quan hệ xã hội riêng. Nếu không hiểu cộng đồng, hoạt động trợ giúp pháp lý sẽ khó đi vào thực chất.
Theo cách tiếp cận phát triển cộng đồng, giảm nghèo bền vững cần phát huy sự tham gia của người dân, coi người nghèo là chủ thể chứ không chỉ là đối tượng thụ hưởng. Cách tiếp cận này nhấn mạnh vai trò của cộng đồng trong việc nhận diện vấn đề, tham gia giải quyết và giám sát các hoạt động liên quan đến giảm nghèo bền vững
Trong trợ giúp pháp lý cũng vậy. Khi người dân được tham gia, được chia sẻ kinh nghiệm, được trao quyền tiếp cận thông tin pháp luật, họ sẽ chủ động hơn trong việc bảo vệ quyền lợi của mình và hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng.
Thực tế cho thấy, ở những địa bàn làm tốt công tác truyền thông pháp luật gắn với trợ giúp pháp lý, người dân không chỉ biết tìm đến trợ giúp viên pháp lý mà còn biết nhắc nhau "đi hỏi luật", biết cảnh báo rủi ro cho nhau, từ đó hình thành "vốn xã hội pháp lý" trong cộng đồng.
Truyền thông - "chìa khóa" để trợ giúp pháp lý đến đúng người nghèo
Một trong những rào cản lớn nhất hiện nay là nhiều người nghèo không biết mình có quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí. Do đó, truyền thông đóng vai trò then chốt để trợ giúp pháp lý thực sự đến được với người cần.
Truyền thông về trợ giúp pháp lý không thể chỉ dừng lại ở việc phổ biến văn bản pháp luật, mà cần được "dịch" sang ngôn ngữ đời sống, gắn với các tình huống cụ thể mà người nghèo thường gặp.
Ở cơ sở, truyền thông có thể thực hiện thông qua nhiều kênh: Sinh hoạt thôn, bản, tổ dân phố; Hệ thống loa truyền thanh cơ sở; Các buổi tư vấn lưu động kết hợp trợ giúp pháp lý; Báo chí, mạng xã hội, nền tảng số với nội dung ngắn gọn, dễ hiểu.
Khi truyền thông tốt, người nghèo sẽ biết quyền - biết nơi - biết cách để tìm đến trợ giúp pháp lý. Đây cũng là tinh thần xuyên suốt của Dự án Truyền thông và giảm nghèo về thông tin trong Chương trình Mục tiêu Quốc gia giảm nghèo bền vững.
Trợ giúp pháp lý - góp phần giảm nghèo bền vững từ gốc
Giảm nghèo bền vững không chỉ là hỗ trợ sinh kế, tạo việc làm, mà còn là bảo vệ người nghèo trước các rủi ro có thể làm "đổ vỡ" những nỗ lực vươn lên. Rủi ro pháp lý chính là một trong những nguy cơ ít được nhìn thấy nhưng tác động lâu dài.
Khi được trợ giúp pháp lý kịp thời, người nghèo có thể: Bảo vệ quyền sử dụng đất - tư liệu sản xuất quan trọng; Bảo vệ quyền lợi trong hôn nhân, gia đình, nuôi dưỡng con cái; Tiếp cận đúng các chính sách an sinh xã hội; Giảm thiểu tranh chấp, khiếu kiện kéo dài.
Từ đó, trợ giúp pháp lý góp phần tạo môi trường ổn định để người nghèo tập trung phát triển kinh tế, cải thiện đời sống và hòa nhập xã hội.
Cần làm gì để trợ giúp pháp lý ở cơ sở phát huy hiệu quả?
Để trợ giúp pháp lý thực sự trở thành điểm tựa cho người nghèo trong giảm nghèo bền vững, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp.
Trước hết, cần tăng cường truyền thông để người nghèo hiểu rõ quyền được trợ giúp pháp lý của mình. Truyền thông phải gần dân, dễ hiểu và gắn với nhu cầu thực tế.
Thứ hai, cần mở rộng và nâng cao chất lượng trợ giúp pháp lý lưu động, ưu tiên vùng sâu, vùng xa, vùng có đông hộ nghèo, hộ cận nghèo.
Thứ ba, cần tăng cường phối hợp giữa cơ quan trợ giúp pháp lý, chính quyền địa phương, tổ chức Đoàn, Hội và các lực lượng tại cơ sở trong việc phát hiện, hỗ trợ kịp thời các vụ việc liên quan đến người nghèo.
Cuối cùng, cần coi trợ giúp pháp lý là một phần không thể thiếu trong chiến lược giảm nghèo bền vững, gắn với phát triển cộng đồng và trao quyền cho người dân.
Kết luận
Trợ giúp pháp lý ở cơ sở không chỉ là sự hỗ trợ pháp luật đơn thuần, mà là điểm tựa tinh thần và pháp lý để người nghèo yên tâm vươn lên trong cuộc sống. Khi pháp luật đến gần người nghèo, khi họ biết và dám sử dụng pháp luật để bảo vệ mình, thì giảm nghèo bền vững mới thực sự đi vào chiều sâu.
Đưa trợ giúp pháp lý đến tận cộng đồng chính là cách để pháp luật không còn "xa", và người nghèo không còn đơn độc trên hành trình thoát nghèo và phát triển bền vững.