Asaph Hall, sinh năm 1829 tại Connecticut, Mỹ, là một trong những nhà thiên văn học nổi bật của thế kỷ 19. Với sự kiên trì, kỹ năng quan sát tinh tường và niềm đam mê nghiên cứu vũ trụ, ông đã dành nhiều năm để khảo sát Sao Hỏa và các thiên thể xung quanh.
Năm 1877, khi Sao Hỏa ở vị trí đối cực, tức là gần Trái Đất hơn bình thường, Hall nhận ra đây là cơ hội vàng để tiến hành các quan sát chi tiết hơn. Được sự hỗ trợ của chiếc kính viễn vọng khổng lồ 26 inch tại Đài quan sát Hải quân Hoa Kỳ, ông bắt đầu chiến dịch tìm kiếm vệ tinh của Sao Hỏa, vốn từ lâu được các nhà khoa học nghi ngờ là tồn tại.
Vào đêm 12 tháng 8 năm 1877, Hall đã ghi nhận được một chấm sáng nhỏ chuyển động gần Sao Hỏa, đó chính là Deimos. Chỉ hai ngày sau, vào ngày 18 tháng 8, ông tiếp tục tìm thấy vệ tinh thứ hai và lớn hơn, được đặt tên là Phobos.
Việc phát hiện ra cả hai vệ tinh trong khoảng thời gian ngắn đã giúp Hall trở thành một trong những nhân vật được kính trọng nhất trong ngành thiên văn học, đồng thời đưa Đài quan sát Hải quân Hoa Kỳ lên bản đồ khoa học thế giới.
Deimos, vệ tinh nhỏ bé hơn trong cặp đôi này, có đường kính trung bình chỉ khoảng 12,4 km, khiến nó thậm chí còn nhỏ hơn nhiều tiểu hành tinh. Nó quay quanh Sao Hỏa ở khoảng cách trung bình khoảng 23.460 km, xa hơn so với Phobos.
Do quỹ đạo xa hơn, Deimos mất khoảng 30,3 giờ để hoàn thành một vòng quanh Sao Hỏa, tức là lâu hơn cả thời gian một ngày trên hành tinh đỏ. Về hình dạng, Deimos không phải là một khối cầu hoàn hảo mà có hình dạng bất quy tắc, với bề mặt phủ đầy bụi và các hố va chạm nhỏ, cho thấy nó đã chịu tác động từ vô số thiên thạch trong hàng tỷ năm.
Nguồn gốc của Deimos, cũng như Phobos, vẫn là một chủ đề tranh luận trong giới khoa học. Một số giả thuyết cho rằng chúng là các tiểu hành tinh từ vành đai tiểu hành tinh bị Sao Hỏa bắt giữ nhờ lực hấp dẫn.
Giả thuyết khác lại cho rằng chúng được hình thành từ vật chất bắn ra sau một vụ va chạm lớn trên Sao Hỏa hàng tỷ năm trước. Dù thế nào, sự tồn tại của Deimos và Phobos đã giúp các nhà khoa học hiểu hơn về sự hình thành và tiến hóa của các hành tinh cũng như hệ Mặt Trời nói chung.
Khám phá này không chỉ mang ý nghĩa khoa học mà còn mở đường cho nhiều sứ mệnh nghiên cứu sau này. Tàu thăm dò Viking của NASA, phóng vào thập niên 1970, đã chụp những bức ảnh chi tiết đầu tiên của Deimos, giúp xác định đặc điểm bề mặt và kích thước chính xác hơn.
Gần đây hơn, các tàu quỹ đạo như Mars Reconnaissance Orbiter đã cung cấp hình ảnh độ phân giải cao, làm rõ cấu trúc và địa hình của vệ tinh này. Nhật Bản cũng đã công bố kế hoạch phóng sứ mệnh MMX (Martian Moons eXploration) vào những năm tới để lấy mẫu từ Phobos và quan sát kỹ hơn Deimos, nhằm trả lời câu hỏi về nguồn gốc của hai vệ tinh này.
Hơn 140 năm sau ngày Asaph Hall nhìn thấy chấm sáng nhỏ bé bên cạnh Sao Hỏa, Deimos vẫn tiếp tục truyền cảm hứng cho các nhà khoa học và những người yêu thích vũ trụ. Dù không nổi bật như Mặt Trăng của Trái Đất, Deimos vẫn mang trong mình những bí ẩn chưa được giải đáp, trở thành một trong những chìa khóa giúp nhân loại hiểu rõ hơn về lịch sử của hành tinh láng giềng gần nhất.
Ngày 12 tháng 8 năm 1877 vì thế không chỉ là ngày ghi dấu một phát hiện thiên văn quan trọng, mà còn là minh chứng cho tinh thần kiên trì và đam mê khám phá, yếu tố đã và đang dẫn dắt con người tiến xa hơn trong hành trình tìm hiểu vũ trụ.
Câu chuyện về Deimos nhắc nhở chúng ta rằng, ngay cả những thiên thể nhỏ bé nhất cũng có thể ẩn chứa những bí mật to lớn, chờ đợi được khám phá.
Ánh Nguyệt