Ảnh minh họa. Nguồn: congan.haiphong.gov.vn
Trong khi mạng xã hội mở ra nhiều cơ hội để nâng cao nhận thức chính trị, xây dựng cộng đồng và phát huy tiếng nói của người dân, nó cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ về an ninh tư tưởng, trong đó có việc lợi dụng để truyền bá thông tin xuyên tạc, kích động bạo loạn và "cách mạng màu" như đã xảy ra ở nhiều quốc gia gần đây. Bài viết phân tích tác động của mạng xã hội trong các cuộc cách mạng màu do thế hệ Gen Z khởi xướng ở Bangladesh năm 2024 và Nepal năm 2025, từ đó rút ra những bài học quan trọng về an ninh chính trị dành cho Việt Nam.
Từ khóa: cách mạng màu, mạng xã hội, Gen Z, Bangladesh, Nepal
Đặt vấn đề
Thế kỷ 21 chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ của Thế hệ Z (Gen Z, thế hệ sinh ra trong giai đoạn 1997 - 2012) – những công dân số bẩm sinh (digital natives) được sinh ra và lớn lên trong môi trường công nghệ số. Nhóm nhân khẩu học này, với sự am hiểu công nghệ vượt trội và tư duy toàn cầu, đã nhanh chóng trở thành một chủ thể chính trị - xã hội quan trọng, đặc biệt trong các phong trào biểu tình và bất ổn trên phạm vi quốc tế. Trong bối cảnh đó, mạng xã hội (MXH) không chỉ là không gian công cộng để chia sẻ thông tin mà còn là công cụ huy động quần chúng hiệu quả, đôi khi bị các thế lực thù địch lợi dụng để kích hoạt và định hình các hoạt động thách thức chính quyền, thường được gọi chung là "Cách mạng màu". Các phương thức huy động phi truyền thống qua MXH cho phép các phong trào này nhanh chóng vượt qua các rào cản kiểm duyệt và lan truyền thông điệp chính trị, thậm chí là kích động, một cách mạnh mẽ.
Để làm rõ cơ chế phức tạp này, nghiên cứu chọn phân tích hai trường hợp điển hình ở khu vực Nam Á là Bangladesh và Nepal. Đây là hai quốc gia có nhiều sự tương đồng về bối cảnh văn hóa, xã hội và gần đây đã chứng kiến sự tham gia quyết liệt của thanh niên Gen Z trong các phong trào xã hội có nguy cơ chuyển hóa thành bất ổn chính trị. Mục tiêu của bài báo là phân tích cơ chế và mức độ ảnh hưởng của MXH trong việc tổ chức, lan truyền các phong trào chính trị-xã hội do Gen Z khởi xướng ở hai quốc gia này, đồng thời đánh giá những đặc điểm của Gen Z làm tăng tính dễ bị tổn thương của không gian mạng. Từ đó, nghiên cứu đặt ra câu hỏi trọng tâm: MXH đã tác động như thế nào đến các phong trào của Gen Z tại Bangladesh và Nepal, và Việt Nam cần rút ra những bài học gì mang tính chiến lược để bảo đảm an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội trước các nguy cơ tương tự?
Nội dung
1. Cách mạng màu và sự bùng nổ của Gen Z trên mạng xã hội
Cách mạng màu (color revolution) là thuật ngữ dùng để chỉ các phong trào phản đối chính phủ, thường diễn ra tại các nước hậu Xô Viết, mang tính chất phi bạo lực và sử dụng các biểu tượng màu sắc hoặc hoa để tạo sự nhận diện. Những phong trào này thường dẫn đến sự thay đổi chế độ chính trị tại các quốc gia đó. Nhà nghiên cứu McFaul (2005) là người đầu tiên hệ thống hóa khái niệm "color revolutions" nhằm mô tả các phong trào dân sự bất bạo động trong nỗ lực thay đổi những chính quyền độc đoán. Theo ông, cách mạng màu là "các phong trào quần chúng quy mô lớn, thúc đẩy sự thay đổi chính trị thông qua biểu tình trên đường phố, đình công và các hành động dân sự khác, thường được bảo trợ bởi các nhóm xã hội dân sự và các nhà hoạt động trẻ, đồng thời nhận được sự hỗ trợ kỹ thuật từ các tổ chức quốc tế" (1). Những phong trào này tận dụng sức mạnh truyền thông và phương tiện kỹ thuật số để huy động quần chúng một cách hiệu quả, thể hiện rõ nét dưới hình thức các cuộc biểu tình rộng khắp và sự tham gia tích cực của tầng lớp thanh niên.
Trong bối cảnh đương đại, các cuộc cách mạng kiểu này thường được hỗ trợ mạnh mẽ bởi mạng xã hội và truyền thông kỹ thuật số, đóng vai trò cốt lõi trong việc lan truyền, tổ chức và quốc tế hóa phong trào. Mô hình "Cách mạng màu" đã mở rộng, khai thác các vấn đề xã hội như tham nhũng, bất bình đẳng, hoặc các sự cố công cộng để tạo ra làn sóng bất mãn, lấy thanh niên làm lực lượng nòng cốt. Lực lượng này chủ yếu là Thế hệ Z (Gen Z, những người sinh ra trong khoảng thời gian từ cuối những năm 1997 đến 2012), được định danh là những "công dân số bẩm sinh". Gen Z có đặc điểm tâm lý nổi bật là đề cao tính minh bạch, tính xác thực, và sự nhạy cảm cao với các vấn đề xã hội (môi trường, nhân quyền), khiến họ dễ dàng bị cuốn hút vào các phong trào đòi hỏi công lý. Sự am hiểu kỹ năng số và tính kết nối toàn cầu của Gen Z tạo điều kiện cho việc huy động tức thời, nhưng đồng thời, sự thiếu kinh nghiệm chính trị có thể khiến họ dễ bị dẫn dắt bởi thông tin một chiều hoặc thông tin giả mạo. Trong kỷ nguyên này, an ninh chính trị trong kỷ nguyên số trở thành mối quan tâm hàng đầu, bởi các mối đe dọa không chỉ đến từ các thế lực truyền thống mà còn từ các hành vi trên không gian mạng như lan truyền thông tin giả (Fake news), cực đoan hóa quan điểm, và tổ chức hoạt động phi pháp, đe dọa đến chủ quyền và sự ổn định của quốc gia
Theo báo cáo "Digital 2025" của DataReportal (2), hơn 5 tỷ người trên thế giới đang sử dụng mạng xã hội, chiếm khoảng 63% dân số toàn cầu. Người dùng trung bình dành trên 2 giờ mỗi ngày trên các nền tảng này. Riêng ở khu vực châu Á, tỷ lệ người dùng trẻ chiếm ưu thế rõ rệt, với hơn 70% người dùng là thanh niên dưới 30 tuổi. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và bùng nổ công nghệ thông tin, mạng xã hội đã trở thành một phần không thể tách rời trong đời sống nhân loại. Nếu như báo chí, truyền hình hay phát thanh từng thống trị các kênh truyền thông đại chúng của thế kỷ XX, thì bước sang thế kỷ XXI, mạng xã hội đã mở ra một hình thái mới của giao tiếp xã hội – nơi thông tin, cảm xúc, ý kiến và phong trào xã hội có thể được định hình trong từng cú nhấp chuột. Những nền tảng số như Facebook, Instagram, TikTok, X (Twitter) hay YouTube không chỉ là không gian giải trí, mà ngày càng trở thành hạ tầng xã hội và chính trị, nơi công dân số – đặc biệt là thế hệ Gen Z hình thành nhận thức, chia sẻ giá trị và hành động cộng đồng. Các nền tảng MXH như Facebook, Twitter/X, TikTok và Telegram mỗi loại đều có ưu thế riêng: Facebook và Telegram được dùng để tổ chức nhóm kín và lập kế hoạch; Twitter/X dùng để lan truyền thông điệp nhanh chóng và kết nối với truyền thông quốc tế; và TikTok dùng để tạo ra nội dung lan truyền có khả năng chạm đến số lượng lớn Gen Z. Sự kết hợp của các nền tảng này tạo ra một hệ thống "tự phục vụ" khiến việc kiểm soát và dự đoán trở nên vô cùng khó khăn.
Xét trên phương diện truyền thông học, mạng xã hội không chỉ là một không gian công cộng (public sphere), mà còn là cấu trúc quyền lực thông tin mới, trong đó, những "người có tầm ảnh hưởng" (influencers), các nhóm cộng đồng (micro-publics) và thuật toán hiển thị (algorithms) cùng tham gia định hình dư luận. Gen Z – vốn lớn lên cùng công nghệ – có xu hướng tin tưởng những tiếng nói ngang hàng, chia sẻ từ bạn bè hoặc nhân vật có cùng độ tuổi hơn là các nguồn tin chính thống. Đây là nguyên nhân khiến họ dễ tham gia vào các trào lưu chính trị phi truyền thống, nhưng cũng là cơ hội để xã hội dân sự phát triển mạnh hơn thông qua đối thoại kỹ thuật số. Bên cạnh những lợi ích không thể phủ nhận, mạng xã hội cũng là con dao hai lưỡi. Nó dễ kích hoạt cảm xúc tập thể, lan truyền thông tin sai lệch và tạo hiệu ứng bầy đàn nguy hiểm. Nghiên cứu của tiến sĩ Ali Riaz (Đại học Illinois) về vai trò MXH trong chuyển động chính trị thanh niên Nam Á hiện nay đã chỉ ra rằng ở Nam Á, sự bất mãn của thanh niên trước bất công và tham nhũng thường tìm đến mạng xã hội như một kênh giải tỏa, nhưng thiếu định hướng chính trị rõ ràng nên dễ chuyển hóa thành hỗn loạn xã hội (3). Điều này một phần lý giải vì sao các cuộc biểu tình của Gen Z ở Bangladesh hay Nepal năm 2024–2025 ban đầu mang tính tự phát ôn hòa, sau lại leo thang thành bạo động.
2. Khái quát về cách mạng màu Gen Z tại Bangladesh (2024) và Nepal (2025)
Phân tích trường hợp Bangladesh và Nepal trong bối cảnh các cuộc cách mạng màu do thế hệ Gen Z khởi xướng trong các năm 2024 và 2025 là một chủ đề đòi hỏi sự thấu hiểu sâu sắc không chỉ về diễn biến sự kiện mà còn về các cơ chế tác động của mạng xã hội và các yếu tố xã hội - chính trị liên quan.
* Trường hợp Bangladesh
Cuộc Cách mạng Tháng Bảy năm 2024 tại Bangladesh, hay còn gọi là "Gen Z Revolution" hoặc "Students–People's Uprising", được xem là một trong những sự kiện chính trị mang tính bước ngoặt của thế kỷ XXI tại Nam Á. Phong trào bắt đầu từ cuộc biểu tình của sinh viên phản đối hệ thống quota công chức, vốn dành tới 56% chỉ tiêu tuyển dụng trong bộ máy nhà nước cho con cháu các cựu chiến binh và các nhóm ưu tiên khác, khiến cơ hội việc làm của sinh viên trẻ bị thu hẹp nghiêm trọng. Ngòi nổ bắt đầu vào ngày 5 tháng 6 năm 2024, khi Tòa án Tối cao Bangladesh tuyên bố khôi phục hệ thống quota cũ, gây phẫn nộ trong giới sinh viên và trí thức trẻ. Hàng chục trường đại học trên toàn quốc, dẫn đầu là Đại học Dhaka, đã đồng loạt xuống đường yêu cầu chấm dứt chính sách này và cải cách cơ cấu tuyển dụng công bằng hơn.
Ban đầu, phong trào mang tính ôn hòa với các cuộc tuần hành, tọa kháng và tuyên truyền trên mạng xã hội mang khẩu hiệu "No Quota, Only Merit" ("Không đặc quyền, chỉ năng lực"). Song, tình hình nhanh chóng leo thang sau khi cảnh sát và lực lượng ủng hộ chính phủ tấn công đẫm máu vào người biểu tình, dẫn đến cái chết của nhiều sinh viên, trong đó có Abu Sayeed, biểu tượng cho sự hi sinh của thế hệ trẻ. Từ đây, phong trào chuyển từ "cải cách quota" sang cuộc nổi dậy dân chủ toàn diện chống lại chế độ Sheikh Hasina, vốn bị cáo buộc tham nhũng, đàn áp và lạm quyền trong suốt 15 năm cầm quyền.
Mạng xã hội đóng vai trò trung tâm trong toàn bộ tiến trình cách mạng. Sinh viên và các nhà hoạt động trẻ sử dụng Facebook, X (Twitter), Instagram và đặc biệt là Telegram để lan truyền hình ảnh đàn áp, chia sẻ video minh chứng cho bạo lực của chính phủ, kêu gọi đình công toàn quốc. Các hashtag như #BanglaBlockade, #JusticeForStudents, #HasinaMustGo trở thành vũ khí truyền thông, lan rộng vượt qua biên giới Bangladesh, thu hút sự quan tâm quốc tế. Theo báo cáo của Human Rights Watch (2025) (4), chính quyền đã nhiều lần cắt internet, áp lệnh giới nghiêm và phong tỏa truyền thông, song người biểu tình vẫn tìm cách phá vỡ sự kiểm duyệt bằng mạng riêng ảo (VPN), duy trì dòng thông tin liên tục. Livestream trực tiếp và các nhóm mã hóa trên Telegram giúp điều phối biểu tình một cách linh hoạt, thể hiện đặc trưng "chính trị mạng" của thế hệ Gen Z.
Sau hơn một tháng đối đầu, cuộc khởi nghĩa đạt đỉnh điểm vào ngày 5 tháng 8 năm 2024, khi hàng trăm nghìn người tràn ra các quảng trường chính của Dhaka trong "March for Justice" ("tuần hành vì công lý"). Trước áp lực quá lớn, Thủ tướng Sheikh Hasina buộc phải từ chức và chạy sang Ấn Độ, chấm dứt 15 năm cầm quyền liên tục. Ngay sau đó, Tổng Tham mưu trưởng Waker-uz-Zaman tuyên bố thành lập chính phủ lâm thời, và chỉ ba ngày sau, Giáo sư Muhammad Yunus – người đoạt Giải Nobel Hòa bình – được chỉ định làm Cố vấn trưởng của nội các chuyển tiếp.
Tác động của Cách mạng Tháng Bảy không chỉ giới hạn trong việc thay đổi chính phủ mà còn đánh dấu bước ngoặt lịch sử đối với chính trị Bangladesh. Đây được xem là cuộc cách mạng dân chủ đầu tiên do thế hệ Gen Z dẫn dắt, khẳng định vai trò của mạng xã hội như "hạ tầng chính trị" mới trong thế kỷ kỹ thuật số. Sự kiện này tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ ra khắp Nam Á, góp phần định hình những cuộc vận động xã hội mới dựa trên sức mạnh truyền thông, công nghệ và ý thức công dân của thế hệ trẻ.
* Trường hợp Nepal (2025)
Cuộc khủng hoảng chính trị lớn tại Nepal năm 2025, được gọi phổ biến là "Phong trào Gen Z" hoặc "Nepo Kids Uprising" ("Cuộc nổi dậy của con nhà giàu"), bắt đầu vào đầu tháng 9 năm 2025 sau khi chính phủ của Thủ tướng Khadga Prasad Sharma Oli bất ngờ ra lệnh cấm hơn 26 nền tảng mạng xã hội – bao gồm Facebook, Instagram, WhatsApp, X (Twitter) và YouTube – với lý do không đăng ký hoạt động hợp pháp theo quy định mới của Chính phủ Nepal. Lý do này nhanh chóng bị công chúng xem là cái cớ để ngăn chặn làn sóng phẫn nộ trên mạng, vốn đang bùng lên xoay quanh hiện tượng được gọi là "Nepo Kids" – chỉ con cái của các chính trị gia, bộ trưởng và quan chức cấp cao khoe khoang lối sống xa hoa, phô bày hàng hiệu, du lịch sang trọng trong khi hàng triệu người dân đối mặt thất nghiệp, nghèo đói và thiếu hụt cơ hội.
Lệnh cấm mạng xã hội trở thành "giọt nước tràn ly". Hàng nghìn thanh niên, sinh viên và công nhân trẻ tràn xuống các tuyến phố Kathmandu, Pokhara và Biratnagar trong các cuộc tuần hành phản đối, ban đầu mang tính ôn hòa, nhưng dần chuyển thành một phong trào phản kháng quy mô toàn quốc kêu gọi chấm dứt tham nhũng và đặc quyền chính trị. Discord, Telegram và các nhóm mã hóa trở thành kênh huy động và điều phối biểu tình chính, thay thế hoàn toàn cho mạng xã hội bị phong tỏa. Thế hệ trẻ Nepal – phần lớn sinh sau năm 2000, chiếm hơn 50% dân số cả nước – nhanh chóng sử dụng những không gian số này như "phòng chiến lược ngầm", nơi các kế hoạch biểu tình, điểm tập kết và hình ảnh thực địa được cập nhật liên tục. Những đoạn video quay cảnh cảnh sát trấn áp, các hashtag như #NepoKids, #FreeTheNet, #EndNepotismNepal lan tỏa chóng mặt trên Telegram, rồi được giới Nepal kiều ở nước ngoài phát tán ngược trở lại qua các máy chủ an toàn, giúp phong trào giữ vững sự kết nối dù internet trong nước bị chặn. Hàng chục nghìn người đã tham gia các cuộc xuống đường quy mô lớn ở Kathmandu và các thành phố lớn. Cuộc khủng hoảng ở Nepal nhanh chóng leo thang khi lực lượng an ninh dùng bạo lực để đàn áp, khiến ít nhất 72 người thiệt mạng, trong đó nhiều người là học sinh, sinh viên. Các cơ quan nhà nước, bao gồm Tòa án Tối cao và Nghị viện, bị phong tỏa và đám đông đã xông vào trụ sở quốc hội đốt phá một số khu vực tượng trưng cho "tham nhũng quyền lực". Mạng xã hội bên ngoài Nepal dồn dập lan truyền hình ảnh người dân hò hét "We are not our parents' shadow" (Chúng tôi không phải cái bóng của thế hệ cha anh) – một tuyên bố táo bạo mang tính thế hệ của Gen Z Nepal trước cơ cấu quyền lực cũ .
Chỉ trong vòng 5 ngày sau khi ban hành lệnh cấm, chính quyền Oli mất hoàn toàn kiểm soát tình hình. Trước sức ép của làn sóng phản kháng và sự lên án quốc tế, ngày 9/9/2025, Thủ tướng KP Sharma Oli cùng nhiều bộ trưởng trong nội các tuyên bố từ chức. Đến ngày 12/9/2025, bà Sushila Karki, Cựu Chánh án Tòa án Tối cao, được chỉ định làm Thủ tướng lâm thời, mở ra giai đoạn tái cấu trúc thể chế chính trị. Theo Carnegie Endowment (2025) và Cambridge Engage (2025), phong trào "Nepo Kids" đã làm lung lay toàn bộ nền tảng niềm tin xã hội, trở thành dấu mốc lịch sử cho thấy Gen Z Nepal có khả năng định hình vận động chính trị quốc gia thông qua quyền lực kết nối kỹ thuật số.
Tác động của phong trào này vượt xa biên giới Nepal. Giới quan sát nhận định, tương tự như Cách mạng Tháng Bảy ở Bangladesh, mạng xã hội đã trở thành động lực cốt lõi cho hành động chính trị của thế hệ trẻ Nam Á: vừa là công cụ giải tỏa bất mãn, vừa là nền tảng tổ chức tập thể. Tuy nhiên, bài học từ Nepal cũng phản ánh mặt trái nguy hiểm của "chính trị ảo", khi việc mất kiểm soát thông tin và lan truyền cực đoan có thể đưa phong trào từ biểu tình ôn hòa sang hỗn loạn đẫm máu. Dẫu vậy, "Nepo Kids Uprising" đã khẳng định một kỷ nguyên mới của chính trị Gen Z tại Nam Á – nơi mạng xã hội không còn là phụ trợ chính trị, mà là bản chất của quyền lực kỹ thuật số và đời sống công dân hiện đại.
3. Tác động và mối đe dọa chính từ hai phong trào này
* Sự chuyển đổi từ "phong trào tự phát" sang "mục tiêu chính trị"
Phân tích hai trường hợp Bangladesh và Nepal cho thấy một mô hình nguy hiểm của "Cách mạng màu" trong kỷ nguyên số: sự chuyển đổi nhanh chóng từ một phong trào mang tính xã hội-dân sự, tự phát sang một phong trào có mục tiêu chính trị rõ rệt. Ban đầu, các phong trào này khởi phát từ những yêu cầu chính đáng của giới trẻ, đặc biệt là sinh viên, về những vấn đề xã hội như cải cách chính sách hạn ngạch tuyển dụng công chức tại Bangladesh hay phản đối lệnh cấm mạng xã hội tại Nepal. Những vấn đề này thu hút sự quan tâm rộng rãi và tạo ra lực lượng lớn các tầng lớp nhân dân đồng thuận, vốn dĩ là phong trào xã hội-dân sự với tính chất tự phát và tập trung vào cải thiện điều kiện sống và quyền lợi cơ bản.
Tuy nhiên, nhờ sự trợ giúp và khai thác triệt để các nền tảng mạng xã hội, các phong trào này nhanh chóng được tổ chức lại và điều hướng theo mục tiêu chính trị cụ thể. Mạng xã hội không chỉ giúp kết nối người biểu tình mà còn được các nhóm có tổ chức, có định hướng chính trị lợi dụng để tạo dựng sự đồng thuận, củng cố sức mạnh và nhất là để gây áp lực lên chính quyền nhằm thay đổi chế độ hiện tại. Đặc biệt, sự hỗ trợ kỹ thuật, truyền thông từ các tổ chức bên ngoài càng thúc đẩy quá trình này, biến các phong trào xã hội dân sự ban đầu thành những phong trào mang tính cách mạng màu với những đòi hỏi chính trị rõ ràng và mạnh mẽ hơn. Nếu như ở Bangladesh, các hashtag như #NoQuotaOnlyMerit hay #JusticeForStudents tập hợp sinh viên trên toàn quốc, thì ở Nepal, các cụm từ #UnbanOurVoices và #NepoKids đã trở thành tiếng nói chung của lớp trẻ chống lại bất công, đặc quyền và tham nhũng. Trên không gian số, hành động "thích", "chia sẻ", "livestream" không chỉ mang nghĩa truyền thông đơn thuần mà đã trở thành một dạng hành động chính trị, thể hiện quyền công dân số và năng lực tham gia chính trị kiểu mới. Như nhận định của Ali Riaz (2024) (5), trong bối cảnh Nam Á, mạng xã hội là "kênh xả áp lực và thể hiện năng lượng chính trị của một thế hệ chưa được đại diện."
Hậu quả, phong trào dần mất kiểm soát, lan rộng thành các cuộc xung đột bạo lực và dẫn tới sự sụp đổ chính quyền như đã thấy ở Bangladesh và Nepal. Hai trường hợp này phản ánh một "kịch bản" phổ biến trong cách mạng màu kỷ nguyên số, nơi mạng xã hội trở thành một công cụ vừa kết nối, vừa chuyển hóa sức mạnh xã hội thành sức mạnh chính trị, đồng thời tiềm ẩn nhiều rủi ro về an ninh chính trị và ổn định xã hội. Đó là lời cảnh tỉnh cho các quốc gia, nhất là Việt Nam, trong việc quản lý mạng xã hội và cảnh giác với các phong trào lợi dụng mạng để gây bất ổn.
* Khả năng can thiệp từ bên ngoài
Mạng xã hội đã làm thay đổi triệt để cơ chế can thiệp từ bên ngoài, biến nó từ một hành động ngoại giao hay hỗ trợ chính thức thành một chiến dịch gây ảnh hưởng trực tiếp và liên tục trên không gian mạng. Các phong trào của Gen Z ở Bangladesh và Nepal trở thành mục tiêu và đồng thời là công cụ cho sự can thiệp này.
Trước đây, can thiệp chính trị từ bên ngoài thường diễn ra dưới hình thức ngoại giao truyền thống, viện trợ tài chính chính thức hoặc các chiến dịch truyền thông có kiểm soát, nhưng mạng xã hội đã làm thay đổi hoàn toàn bối cảnh này. Hiện nay, các thế lực bên ngoài có thể tổ chức, chỉ đạo và tài trợ các chiến dịch tác động tâm lý, truyền bá thông tin xuyên tạc, thậm chí kích động biểu tình hoặc phong trào phản kháng hàng ngày và sát thực trên không gian mạng mà không cần phải tiết lộ hay trực tiếp can thiệp bằng các hình thức cổ điển.
Tại Bangladesh, các phong trào biểu tình bắt nguồn từ đòi hỏi chính sách tuyển dụng công chức của giới trẻ đã được mạng xã hội sử dụng để huy động hàng triệu người, đồng thời là công cụ phát tán các luận điệu chống chính quyền do các thế lực chính trị trong và ngoài nước tài trợ. Chiến dịch truyền thông trên mạng xã hội tung lên các clip, bài viết, hình ảnh nhằm tạo dựng một hình ảnh chính quyền tham nhũng và không đáp ứng được yêu cầu của người dân, đồng thời gây áp lực tâm lý liên tục khiến dư luận mất niềm tin vào chính quyền. Tương tự, ở Nepal, lệnh cấm 26 nền tảng mạng xã hội đã kích hoạt một cuộc khởi nghĩa số do thế hệ Gen Z tổ chức, tận dụng tối đa công nghệ VPN, Telegram, Discord để duy trì liên lạc, vận động và lan truyền thông điệp chống lại chính sách của chính phủ. Các nhóm vận động và các tổ chức nhân quyền từ nước ngoài vào cuộc trợ giúp kỹ thuật, truyền thông, tài chính tạo nên chiến dịch can thiệp tinh vi, kéo dài trên không gian mạng, khác hẳn với những phương thức bao vây chính trị truyền thống.
Điều này cho thấy mạng xã hội không chỉ là kênh truyền thông mà đã trở thành mặt trận chiến lược, nơi các phong trào chính trị vừa là mục tiêu vừa là công cụ cho các cuộc can thiệp chính trị có quy mô lớn, tinh vi và khó kiểm soát hơn. Như vậy, trong kỷ nguyên số, việc quản lý không gian mạng và nhận thức cảnh giác trước các chiến dịch can thiệp tinh vi trở thành nhiệm vụ then chốt để bảo vệ an ninh chính trị và ổn định xã hội, đặc biệt với những quốc gia có giới trẻ năng động và kết nối mạng xã hội rộng rãi như Việt Nam. Đó cũng là bài học sâu sắc rút ra từ các biến động chính trị xã hội tại Bangladesh và Nepal trong năm 2024 – 2025.
* Thách thức đối với an ninh quốc gia
Hai trường hợp Bangladesh và Nepal đã chỉ rõ mạng xã hội tạo ra hai thách thức hệ thống đối với an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội của quốc gia: (1) Khó khăn trong kiểm soát dòng thông tin và (2) Nguy cơ phân hóa xã hội do cực đoan hóa quan điểm.
Thứ nhất, bản chất phi tập trung và tốc độ lan truyền dữ liệu chóng mặt của MXH khiến mọi nỗ lực kiểm duyệt thông tin trở nên kém hiệu quả. Trong các sự kiện bất ổn ở Bangladesh và Nepal, các lệnh cấm truy cập internet hay chặn MXH chỉ có tác dụng ngắn hạn; bởi giới trẻ Gen Z nhanh chóng sử dụng các công cụ vượt tường lửa (VPN) hoặc chuyển sang nền tảng nhắn tin mã hóa như Telegram, WhatsApp để duy trì kết nối và chỉ đạo. Tình trạng này dẫn đến việc chính quyền mất kiểm soát hoàn toàn không gian tường thuật (narrative control), tạo điều kiện cho tin giả (fake news), tin sai lệch (misinformation) và tin độc hại (malinformation) lan rộng. Hệ quả là gây hoang mang trong dư luận, kích động bạo lực và phá hoại niềm tin công chúng, làm suy yếu ổn định xã hội.
Thứ hai, nguy cơ lớn hơn là hiện tượng cực đoan hóa quan điểm trên không gian mạng. Các thuật toán MXH có xu hướng ưu tiên nội dung gây kích động, đồng thời nhắm tới việc cô lập người dùng trong "buồng vọng" (echo chambers) hoặc "bong bóng lọc" (filter bubbles). Trong môi trường này, nhóm Gen Z – với sự nhạy cảm chính trị cao – chỉ tiếp xúc và chia sẻ các quan điểm cực đoan, khăng khăng tin rằng chính quan điểm của mình là chân lý duy nhất. Sự cực đoan hóa này làm xói mòn khả năng đối thoại và chấp nhận sự khác biệt, đẩy mạnh sự phân hóa xã hội sâu sắc và chuẩn bị điều kiện cho các hành vi bạo lực hoặc chống đối chính quyền, khiến giới trẻ trở thành lực lượng dễ bị lợi dụng cho các hoạt động mang tính "cách mạng màu".
Những phân tích này được minh chứng rõ nét qua các diễn biến thực tiễn và nghiên cứu chuyên sâu về phong trào Gen Z tại Bangladesh và Nepal trong giai đoạn 2024 – 2025, là lời cảnh báo về thách thức an ninh quốc gia đặt ra trong kỷ nguyên mạng số.
3. Bài học và giải pháp cho Việt Nam
Báo cáo "Digital Việt Nam 2025" của We Are Social và DataReportal, cập nhật tháng 1/2025, cho biết Việt Nam có 79,8 triệu người dùng internet (78,8% dân số), trong đó 76,2 triệu tài khoản mạng xã hội, tương đương 75,2% dân số (6). Báo cáo cũng phân tích cụ thể nhóm tuổi cho thấy TikTok, Facebook Instagram và Youtube là bốn nền tảng MXH phổ biến nhất với người dùng Gen Z (từ 18-24 tuổi), với thời gian sử dụng trung bình trên 3 giờ truy cập/ngày. Nhiều khảo sát của báo chí chính thống Việt Nam cũng nhấn mạnh Gen Z là nhóm người sử dụng mạng xã hội nhiều nhất, với thời gian sử dụng trung bình mỗi ngày lên tới 5-7 giờ, phần lớn qua điện thoại di động.
Sự phát triển của mạng xã hội đã tạo điều kiện cho Gen Z Việt Nam thể hiện bản sắc, trao đổi thông tin và tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội – chính trị qua các kênh số. Không chỉ là người tiêu dùng thụ động, giới trẻ ngày nay đã trở thành nhà sáng tạo nội dung, người điều phối mạng lưới kỹ thuật số (digital networkers) và là lực lượng chủ chốt truyền tải các làn sóng văn hóa, xã hội đương đại. Theo nghiên cứu của Nguyễn Lan Nguyên (2024), mạng xã hội đã thay đổi căn bản phương thức hình thành ý thức chính trị của thanh niên khi họ tự do kết nối, tìm kiếm đa dạng các nguồn thông tin, đồng thời tham gia tranh luận, hoạt động xã hội một cách chủ động hơn nhiều so với các thế hệ trước.
Tuy nhiên, sự năng động và năng lực số của Gen Z cũng đi kèm với những thách thức như khả năng tiếp xúc và lan truyền thông tin sai lệch, lời lẽ kích động hoặc các nội dung tiêu cực trên mạng. Tình trạng này đặt ra nhu cầu khẩn thiết về việc trang bị kỹ năng phân biệt thông tin, phản biện truyền thông và nhận thức đạo đức trong môi trường kỹ thuật số cho thanh niên.
* Nhận diện các "điểm nóng" tiềm tàng
Kinh nghiệm từ Bangladesh và Nepal cho thấy, các phong trào thanh niên thường bắt nguồn từ các vấn đề xã hội có thật, sau đó mới bị chính trị hóa. Do đó, Việt Nam cần xác định rõ các "lỗ hổng" niềm tin và quản trị có thể bị khai thác:
Những vấn đề này có tính trực quan cao thông qua sự chia sẻ rộng rãi hình ảnh, video trên mạng xã hội, dễ dàng kích thích làn sóng phẫn nộ tập thể. Điều này cho thấy các "lỗ hổng" trong niềm tin và quản trị trở thành điểm yếu dễ bị khai thác để tạo ra những động lực chính trị mạnh mẽ từ trong xã hội. Đặc biệt, các vấn đề nhạy cảm như các vụ án tham nhũng lớn, thiếu minh bạch trong các dự án công hoặc quản lý tài nguyên (đất đai, môi trường), các dự án phát triển gây ô nhiễm, thu hồi đất đai, các vấn đề nhạy cảm liên quan đến biên giới, biển đảo hoặc quan hệ đối ngoại... dễ dàng gây bức xúc, làm xói mòn lòng tin của Gen Z - nhóm đối tượng đề cao sự công bằng và minh bạch, dễ bị các thế lực thù địch khai thác dưới vỏ bọc "lòng yêu nước" cực đoan, kích động chống phá.
Vì vậy, Việt Nam cần rút ra bài học quan trọng là nhận diện và khắc phục kịp thời các lỗ hổng trong quản trị xã hội đặc biệt liên quan đến các vấn đề công bằng, minh bạch, quản lý tài nguyên và đối ngoại. Một chiến lược quản trị toàn diện, minh bạch, và tăng cường hiệu quả thông tin là cần thiết để củng cố niềm tin công chúng, đặc biệt là nhóm thanh niên Gen Z - lực lượng nhạy cảm và có ảnh hưởng cao trên mạng xã hội. Đồng thời phải nâng cao cảnh giác trước các thủ đoạn lợi dụng các vấn đề xã hội và chính trị để kích động bất ổn dưới chiêu bài yêu nước, bảo vệ vững chắc an ninh chính trị và trật tự xã hội trong kỷ nguyên số.
* Giải pháp Phòng ngừa mang tính chiến lược
Việt Nam cần triển khai một chiến lược phòng ngừa tổng thể, kết hợp giải quyết gốc rễ vấn đề xã hội với nâng cao khả năng tự vệ trên không gian mạng.
Thứ nhất, đẩy mạnh cải cách hành chính và nâng cao hiệu quả quản trị nhà nước: Bài học từ Bangladesh là chính phủ cần giải quyết kịp thời và công khai các vấn đề bức xúc. Phải thực hiện minh bạch hóa quy trình ra quyết định, đặc biệt trong các lĩnh vực nhạy cảm (đất đai, môi trường, chống tham nhũng) để thu hẹp khoảng cách niềm tin giữa Nhà nước và Gen Z.
Thứ hai, tăng cường đối thoại, chủ động lắng nghe ý kiến của Gen Z: Thiết lập các kênh đối thoại chính thức và không chính thức (Online town halls, diễn đàn thanh niên) để Gen Z có không gian bày tỏ nguyện vọng và sự bất mãn một cách hợp pháp. Điều này giúp ngăn chặn sự tích tụ bất mãn bị chuyển hướng thành các hành động thách thức trên MXH.
Thứ ba, hoàn thiện hành lang pháp lý về an ninh mạng: Cập nhật Luật An ninh mạng và các Nghị định liên quan để có thể xử lý hiệu quả các hành vi lan truyền tin giả và kích động chính trị xuyên biên giới. Đồng thời, cần đảm bảo các quy định này không gây cản trở quyền tự do cá nhân hợp pháp, tránh tạo ra ấn tượng kiểm soát quá mức.
Thứ tư, nâng cao năng lực phản ứng nhanh và quản lý khủng hoảng truyền thông: Xây dựng đội ngũ chuyên trách có khả năng theo dõi, phân tích xu hướng lan truyền trên MXH và chủ động đưa ra thông tin chính thống, tích cực, có tính thuyết phục cao để định hướng dư luận, thay vì chỉ phản ứng bị động.
Thứ năm, đưa nội dung giáo dục công dân số và tư duy phản biện vào chương trình học một cách thiết thực: Đây là giải pháp cốt lõi nhằm trang bị cho Gen Z "kháng thể" số. Giáo dục cần tập trung vào việc hướng dẫn cách phân tích nguồn tin, nhận diện các thủ đoạn thao túng cảm xúc, và hiểu rõ trách nhiệm pháp lý khi tham gia không gian mạng.
Cuối cùng, cần tăng cường vai trò của các tổ chức đoàn thể: Các tổ chức thanh niên chính thống cần đổi mới phương thức hoạt động, sử dụng MXH một cách sáng tạo để thu hút và định hướng Gen Z tham gia vào các hoạt động mang tính xây dựng, tích cực, tránh xa các hoạt động cực đoan.
Kết luận
Cuộc cách mạng màu do thế hệ Gen Z tại Bangladesh và Nepal không chỉ đánh dấu sự chuyển biến mạnh mẽ trong phong trào chính trị của giới trẻ mà còn hé lộ những thách thức nghiêm trọng đối với an ninh chính trị và trật tự xã hội trong kỷ nguyên số. Mạng xã hội đã trở thành công cụ trung tâm, vừa hỗ trợ huy động, tổ chức phong trào, vừa là kênh truyền tải các thông tin sai lệch, tin giả, và hình thành các "buồng vọng" làm gia tăng sự cực đoan và phân hóa xã hội. Thông qua những sự kiện thực tiễn này, có thể thấy rõ sự nhanh chóng chuyển đổi từ các phong trào tự phát và xã hội-dân sự sang các phong trào có mục tiêu chính trị cụ thể, chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi các chiến dịch tác động bên ngoài. Đối với Việt Nam, bài học từ Bangladesh và Nepal là lời cảnh tỉnh về tầm quan trọng của việc nhận diện và khắc phục các "lỗ hổng" niềm tin xã hội, đồng thời củng cố công tác quản lý minh bạch và hiệu quả các vấn đề xã hội nhạy cảm để tránh bị lợi dụng, kích động. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống quản lý và giám sát mạng xã hội hiệu quả, nâng cao nhận thức cảnh giác chính trị trong thế hệ trẻ để bảo vệ vững chắc an ninh chính trị và ổn định xã hội trong bối cảnh mạng số ngày càng phát triển mạnh mẽ.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
(1) Michael McFaul (2005) — "Transitions from Postcommunism", Journal of Democracy, Vol.16(3), tr. 7–16.
(2) (6) DataReportal, We are Social & Meltwater (2025), Digital 2025: Global Overview Report, Published March 2025.
Digital 2025: Global Overview Report — DataReportal – Global Digital Insights
(3) (5) Riaz, A. (2024). The Impact of Social Media on Youth Political Participation in South Asia. Journal of Asian Studies, 83(1), 45–68.
(4) Human Rights Watch (2025). "After the Monsoon Revolution: A Roadmap for Lasting Security Sector Reform in Bangladesh."
TS. Lưu Thị Thu Phương
Học viện Báo chí và Tuyên truyền