Mạng xã hội, nếu được định hướng đúng, có thể trở thành một kênh giáo dục công dân số hiệu quả, thay vì là vùng trũng của thông tin lệch lạc và cảm tính.
Từ khoá: Thanh niên; Mạng xã hội; TikTok và Threads; Giáo dục công dân số; Truyền thông chính trị hiện đại.
Toàn văn:
1. Dẫn nhập
Trong thời đại số hóa sâu rộng, mạng xã hội đã trở thành không gian then chốt hình thành nhận thức xã hội của giới trẻ. Với hơn 70% dân số Việt Nam sử dụng Internet[1], trong đó thanh niên (16–30 tuổi) chiếm khoảng một phần tư dân số và là nhóm hoạt động mạnh nhất trên không gian mạng[2], vai trò của truyền thông số trong việc định hướng tư tưởng chính trị đang ngày càng rõ nét
Trong số các nền tảng hiện nay, TikTok và Threads đang nổi lên như hai "diễn đàn" chính trị mới của giới trẻ. TikTok với đặc trưng video ngắn, lan truyền nhanh và nội dung giải trí mạnh mẽ, đã trở thành nơi tiếp cận tin tức xã hội – chính trị phổ biến, đặc biệt với Gen Z. Threads – dù mới ra mắt – lại thu hút người trẻ bởi tính chất microblog, giúp họ bày tỏ quan điểm, trao đổi ý kiến chính trị ngắn gọn nhưng sâu sắc. Hai nền tảng này đang tạo ra những thay đổi không nhỏ trong cách thanh niên nhìn nhận, phản ứng và thể hiện ý kiến chính trị công khai.
Tuy nhiên, không gian mở đồng nghĩa với nguy cơ bị thao túng bởi tin giả, nội dung xấu độc và các chiến dịch "diễn biến hòa bình" dưới vỏ bọc tự do ngôn luận. Trong bối cảnh đó, việc nâng cao tư duy phản biện, đồng thời tận dụng mạng xã hội như một công cụ để Nhà nước giáo dục chính trị hiệu quả, trở thành nhiệm vụ cấp bách.
2. Thanh niên và mạng xã hội ở Việt Nam
Thanh niên Việt Nam hiện nay không chỉ là nhóm sử dụng mạng xã hội tích cực nhất mà còn là tác nhân kiến tạo dư luận số. Với độ tuổi từ 16 đến 30, nhóm này chiếm khoảng 25% dân số và phần lớn đang sinh sống tại đô thị, học tập hoặc làm việc trong môi trường có mức độ kết nối cao.
Theo báo cáo từ DataReportal và Decision Lab (2024), TikTok đã đạt mốc khoảng 50 triệu người dùng tại Việt Nam, trong đó tỷ lệ người dùng dưới 30 tuổi chiếm hơn 70%. [3]Threads, dù chỉ mới ra mắt từ giữa năm 2023, đã nhanh chóng lọt vào top 5 ứng dụng mạng xã hội được tải về nhiều nhất trên App Store tại Việt Nam[4]. Sự phát triển mạnh mẽ của hai nền tảng này cho thấy giới trẻ không chỉ xem mạng xã hội là nơi tiêu khiển, mà còn là kênh giao tiếp xã hội, thể hiện quan điểm và định vị bản thân.
Nếu như trước đây, quan tâm chính trị thường bị coi là "việc của người lớn", thì nay, nhiều bạn trẻ sẵn sàng chia sẻ quan điểm về một dự luật, một chính sách xã hội, hoặc một sự kiện quốc tế ngay trên chính tài khoản cá nhân của mình. Mỗi đoạn video TikTok hay dòng trạng thái Threads không chỉ là biểu hiện của nhận thức, mà còn là hành vi chính trị nhẹ nhàng nhưng đầy sức nặng, nhất là khi nó lan tỏa trong một cộng đồng mạng vài nghìn – thậm chí vài triệu người.
Tuy nhiên, bên cạnh tiềm năng, mức độ hiểu biết chính trị của thanh niên vẫn còn phân tầng mạnh. Một bộ phận tiếp cận thông tin từ nguồn chính thống, báo chí, cơ quan nhà nước. Nhưng số khác – chiếm tỷ lệ không nhỏ – lại chủ yếu dựa vào mạng xã hội, nơi thông tin không qua kiểm chứng, dễ bị bóp méo, và bị dẫn dắt bởi thuật toán hoặc tâm lý đám đông. Trong môi trường như vậy, một clip "giật gân" có thể được lan truyền nhanh hơn cả thông báo chính thức từ cơ quan chức năng. Điều này đặt ra yêu cầu: không chỉ cần kết nối, mà còn cần định hướng đúng.
Chính vì thế, hiểu rõ hành vi và tâm lý thông tin của thanh niên trên mạng xã hội là điều kiện tiên quyết để xây dựng một chiến lược truyền thông chính trị hiệu quả, gần gũi và chủ động hơn từ phía nhà nước. Mạng xã hội không còn là nơi "người lớn ngại chạm vào" – mà phải trở thành không gian chiến lược để dẫn dắt nhận thức chính trị trẻ theo hướng tích cực, tỉnh táo và có trách nhiệm với cộng đồng.
3. TikTok và Threads: Khi tư duy chính trị trở thành nội dung lan truyền trong cộng đồng giới trẻ
Không chỉ là hai nền tảng giải trí phổ biến bậc nhất tại Việt Nam, TikTok và Threads đang dần trở thành "môi trường chính trị mềm" – nơi giới trẻ tiếp cận, thể hiện và tranh luận về các vấn đề xã hội – chính trị theo cách của riêng họ.
3.1. Tiktok - Một hệ sinh thái chính trị phi truyền thống
TikTok không tạo ra nội dung chính trị, nhưng thuật toán của nó lại là "người biên tập vô hình" định đoạt nội dung nào xuất hiện trên màn hình người dùng. Các video về pháp luật, phân tích chính sách, hoặc phản ứng về các sự kiện chính trị nóng thường được lan truyền rất nhanh – đôi khi chỉ vì giọng điệu hài hước và tiêu đề giật gân. Cơ chế đề xuất này khiến những chủ đề chính trị, vốn được coi là khô khan, trở nên gần gũi và hấp dẫn hơn với thanh niên – nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ bị đơn giản hóa hoặc bóp méo nếu thiếu kiểm soát nội dung và tư duy phản biện từ người xem. Ví dụ, các video phân tích Luật Căn cước công dân, Luật An ninh mạng hay bình luận về đối ngoại từng nhiều lần "viral" trên TikTok, tạo ra những làn sóng tranh luận lớn – nhưng cũng kéo theo không ít hiểu lầm. Nhiều video cắt ghép hoặc sử dụng ngôn ngữ suy đoán đã khiến một bộ phận giới trẻ tiếp nhận sai lệch thông tin, hình thành niềm tin chính trị dựa trên nội dung giải trí thay vì nền tảng lý luận. Đặc biệt, thuật toán TikTok có xu hướng ưu tiên nội dung gây tranh cãi, phản ứng mạnh – dẫn đến hiện tượng "echo chamber"- khi người xem chỉ tiếp xúc với quan điểm giống mình và từ đó trở nên ngày càng cực đoan hơn trong nhận thức. Bộ Thông tin và Truyền thông cũng đã cảnh báo TikTok là nơi có nguy cơ "truyền bá thông tin sai lệch, xuyên tạc, kích động chống phá". [5]Hàng ngàn video vi phạm đã bị yêu cầu xóa khỏi nền tảng, đồng thời TikTok Việt Nam cũng đã chấn chỉnh thuật toán đề xuất nội dung độc hại, phản cảm.
TikTok có thể là nơi khởi đầu cho một hành vi chính trị tích cực của thanh niên, nếu họ được trang bị nền tảng tư duy đủ vững để không bị cuốn theo cảm xúc nhất thời. Ngược lại, nếu thiếu định hướng, nền tảng này sẽ trở thành mảnh đất màu mỡ cho sự nhiễu loạn thông tin và định hướng sai lệch tư tưởng. Bởi vậy, điều cần thiết không phải là ngăn cấm hay loại bỏ TikTok, mà là "đồng hành có chiến lược" – nơi nhà nước, giáo dục và truyền thông cùng vào cuộc để biến TikTok thành kênh lan tỏa giá trị thay vì buông trôi cho sự hỗn loạn.
3.2. Threads và khả năng hình thành cộng đồng thảo luận chính trị
Trong khi TikTok thống trị không gian hình ảnh và cảm xúc, thì Threads – nền tảng microblog mới của Meta – đang âm thầm mở ra một hình thức thảo luận chính trị mới mẻ, súc tích nhưng không kém phần sâu sắc, đặc biệt với giới trẻ có nhu cầu trao đổi tư duy hơn là "biểu diễn" cảm xúc.
Các chủ đề về pháp luật, ngoại giao, chủ quyền, môi trường hay cải cách giáo dục thường xuyên xuất hiện trên Threads, không theo cách khuôn mẫu như trong tài liệu chính trị, mà dưới dạng thảo luận ngang hàng, gợi mở và phản biện tự nhiên. Tư duy chính trị nhờ vậy không còn bị gắn với tính nghiêm trọng hay sáo rỗng, mà trở thành một phần của đời sống tư duy công dân hiện đại.
Không gian mở – nguy cơ đóng kín
Tuy nhiên, điểm mạnh cũng là điểm yếu. Bởi vì người dùng trên Threads dễ tìm thấy "cộng đồng đồng quan điểm", nên nguy cơ rơi vào "vòng lặp tiếng vang" (echo chamber) là hoàn toàn có thật. Khi một người trẻ chỉ tiếp xúc với những nội dung củng cố quan điểm sẵn có, họ sẽ ngày càng cực đoan hơn, thiếu khả năng lắng nghe và dễ gạt bỏ những lập luận trái chiều. Nghiên cứu của Geers và cộng sự (2020) chỉ ra rằng: môi trường mạng xã hội nơi thiếu đa dạng ý kiến sẽ tạo ra "ảo giác đồng thuận", làm xói mòn khả năng suy nghĩ độc lập và góp phần hình thành các nhóm tư tưởng khép kín. [6]Trong môi trường đó, một người có thể tưởng rằng "ai cũng nghĩ giống mình" – trong khi thực tế xã hội luôn đa dạng, phức tạp và cần sự đối thoại.
Threads – cơ hội cho định hướng chính trị tích cực
Tuy nhiên, cũng chính đặc điểm tập trung vào chữ viết và thảo luận của Threads lại mở ra cơ hội quý giá để tạo ra cộng đồng đối thoại chính trị tích cực. Nếu được khai thác đúng, đây có thể là nơi truyền tải các nội dung chính trị chính thống một cách gần gũi, tự nhiên, không giáo điều. Thay vì đơn thuần thông tin một chiều, nhà nước và các tổ chức thanh niên có thể chủ động tạo lập diễn đàn công khai trên Threads, nơi các chuyên gia, cán bộ, người trẻ và trí thức trẻ cùng tham gia, giải đáp, phản biện và góp ý chính sách. Threads cũng có thể trở thành mảnh đất mới cho hình thức giáo dục công dân số, nơi mỗi status không chỉ mang tính cá nhân, mà là một phần trong tiến trình rèn luyện tư duy chính trị lành mạnh, tỉnh táo và gắn bó với cộng đồng.
4. Vai trò của giáo dục trong việc định hướng tư duy chính trị
Nếu mạng xã hội là dòng chảy cuồn cuộn của thông tin, thì giáo dục chính là con đập tư duy – nơi định hướng, lọc chọn và xây dựng khả năng tiếp nhận có chọn lọc. Trong bối cảnh thanh niên Việt Nam ngày càng hình thành nhận thức chính trị qua các nền tảng số như TikTok và Threads, thì Nhà nước và giáo dục không thể đứng ngoài cuộc, càng không thể chỉ truyền đạt một chiều theo lối cũ.
Từ giáo dục chính khóa đến giáo dục công dân số
Chương trình giáo dục phổ thông hiện nay đã có những điều chỉnh tích cực, tích hợp nội dung về công dân số, kỹ năng nhận diện tin giả, và rèn luyện tư duy phản biện. Tuy nhiên, việc triển khai ở nhiều nơi vẫn mang tính hình thức, thiếu sinh động và chưa thực sự bám sát đời sống số của học sinh, sinh viên. Trong khi đó, trên mạng xã hội, các bạn trẻ lại đang tiếp cận những "khoá học chính trị không chính thức" – từ các clip, status, đến meme – những thứ vừa hấp dẫn, vừa nguy hiểm nếu thiếu nền tảng để thẩm định.
Ở bậc đại học, môi trường lý tưởng để phát triển tư duy chính trị lý luận – phản biện cũng chưa phát huy hết tiềm năng. Nhiều sinh viên bày tỏ họ "ngại tranh luận", "sợ bị hiểu lầm", hoặc "không thấy liên quan" khi nhắc đến chủ đề chính trị, trong khi cùng lúc đó lại bày tỏ quan điểm khá mạnh mẽ trên mạng xã hội. Sự tách biệt giữa giáo dục trong trường học và thực tiễn đời sống chính trị số là một lỗ hổng cần được lấp đầy.
Cần một chiến lược liên ngành: giáo dục – truyền thông – tổ chức chính trị.
Để hình thành tư duy chính trị lành mạnh cho thanh niên, không thể chỉ trông chờ vào giáo viên hay sách giáo khoa. Cần một chiến lược đồng bộ, nơi giáo dục – truyền thông – tổ chức Đoàn, Hội, Mặt trận… cùng phối hợp, xây dựng các kênh nội dung hấp dẫn, chính thống, trên chính những nền tảng mà giới trẻ đang dùng. Việc một vài giảng viên trẻ hay cán bộ Đoàn đã bắt đầu làm nội dung trên TikTok hoặc Threads là tín hiệu tích cực – nhưng vẫn mang tính cá nhân, tự phát. Cần có sự đầu tư bài bản, có định hướng và bảo trợ uy tín từ phía nhà nước để các nội dung định hướng chính trị lành mạnh có thể lan tỏa cạnh tranh với luồng thông tin thiếu kiểm chứng trên mạng.
Giáo dục không chỉ là "phòng ngừa", mà còn là "kích hoạt".
Giáo dục tư duy chính trị không nên chỉ đặt nặng yếu tố "đề kháng" – chống lại cái xấu, cái độc, mà còn cần kích hoạt năng lực phản biện, tinh thần phản hồi, và thái độ trách nhiệm xã hội của người trẻ. Định hướng tư duy không có nghĩa là nhồi nhét tư tưởng, mà là trao cho thanh niên công cụ để tự bảo vệ bản thân và xây dựng thế giới quan có trách nhiệm trong thời đại nhiễu loạn thông tin. Khi tư duy được rèn luyện, nhận thức được dẫn dắt đúng hướng, thì mạng xã hội – dù có bao nhiêu thuật toán hay xu hướng – cũng sẽ trở thành công cụ phục vụ cho cái đúng, cái đẹp, cái tử tế.
5. Một số đề xuất và kiến nghị
Không thể phủ nhận, mạng xã hội là không gian ảnh hưởng mạnh mẽ nhất đến tư duy chính trị của thanh niên Việt Nam trong thời đại số. Chính tại nơi tưởng như "vô chính phủ" đó, người trẻ lại đang học cách đặt câu hỏi, bày tỏ ý kiến và hình thành lập trường – dù đôi khi còn cảm tính, đứt đoạn, hoặc bị dẫn dắt bởi thông tin thiếu kiểm chứng. Thay vì e ngại hay đứng ngoài, nhà nước cần chủ động bước vào không gian mạng – không phải để "quản lý" theo nghĩa cứng nhắc, mà để tạo dựng sự hiện diện tích cực, tin cậy và có sức hút. Thanh niên cần một nơi để học chính trị – không phải qua những khẩu hiệu xa vời, mà là qua những video dễ hiểu, những dòng chia sẻ gần gũi, những cuộc đối thoại mở và có lý lẽ. Đó chính là điều TikTok và Threads có thể – và nên – trở thành.
Đề xuất cụ thể:
Xây dựng đội ngũ sáng tạo nội dung chính trị hiện đại: Nhà nước, các tổ chức Đoàn – Hội nên đầu tư và hỗ trợ một lực lượng cán bộ trẻ, giảng viên, chuyên gia chính sách có khả năng truyền đạt tư duy chính trị bằng ngôn ngữ mạng xã hội. Cần có chiến lược nội dung riêng cho từng nền tảng (TikTok khác Threads, khác Facebook...). Phát triển kênh chính thống với nội dung hấp dẫn, cập nhật, và đáng tin cậy: Một kênh TikTok hoặc Threads có dấu tick xanh xác thực, được quản lý bởi cơ quan Nhà nước uy tín nhưng có ngôn ngữ trẻ trung, dễ tiếp cận, sẽ trở thành điểm tựa thông tin quan trọng giữa dòng chảy mạng xã hội nhiều biến động. Đây sẽ là nơi "đặt niềm tin" thay vì "bị dẫn dắt". Tăng cường phản ứng sớm và kiểm soát thông tin dư luận sai lệch: Cần có cơ chế phản hồi nhanh, minh bạch và chính thức trước những nội dung bóp méo, xuyên tạc, gây hiểu nhầm. Đặc biệt, nên phát triển các công cụ cảnh báo nội dung sai sự thật theo cách thân thiện, không răn đe – để thanh niên cảm thấy được đồng hành chứ không bị áp đặt. Gắn kết giáo dục nhà trường với truyền thông mạng xã hội: Đưa kỹ năng sử dụng mạng xã hội trong việc thảo luận chính trị một cách văn minh, phản biện, và trách nhiệm vào nội dung giáo dục phổ thông – đại học. Tổ chức cuộc thi, diễn đàn trực tuyến giữa sinh viên và các cơ quan hoạch định chính sách để thu hẹp khoảng cách tư tưởng giữa "trên mạng" và "ngoài đời".
TikTok và Threads – nếu được định hướng đúng – sẽ không phải là "kẻ thù tư tưởng", mà ngược lại, là nơi thanh niên Việt Nam học cách làm chủ tư duy chính trị của mình trong một thế giới đầy biến động. Điều quan trọng là chúng ta có dám bước vào cuộc chơi đó với tâm thế chủ động, bản lĩnh và đủ sức hấp dẫn hay không.
Nguyễn Minh Huyền
Công ty cổ phần Giáo dục Educa Corporation
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Literat, I., & Kligler-Vilenchik, N. (2023), Youth Political Expression in TikTok: Between Visibility, Vulnerability, and Resistance.
2. Luzsa, R., & Mayr, P. (2021), The false consensus effect in social media environments: Experimental evidence from Germany. Cyberpsychology: Journal of Psychosocial Research on Cyberspace, 15(3), Article 3.
3. Geers, K. et al. (2020), Echo chambers and youth radicalization on social media.
4. Bộ Thông tin và Truyền thông (2023), Thông cáo báo chí về kết luận kiểm tra TikTok tại Việt Nam. Báo VietnamPlus – Thông tấn xã Việt Nam, link https://www.vietnamplus.vn/bo-tt-tt-ket-luan-kiem-tra-toan-dien-hoat-dong-cua-tiktok-tai-viet-nam/868548.vnp
5. VTV Digital (2023). TikTok bị kiểm tra toàn diện hoạt động tại Việt Nam. Chương trình Chuyển động 24h, phát sóng ngày 3/4/2023.
6. Apple App Store Việt Nam (2024). Top ứng dụng mạng xã hội miễn phí tại Việt Nam – Social Networking.
*Báo cáo & Dữ liệu sử dụng:
1. We Are Social & DataReportal (Q1/2024), Digital 2024: Vietnam overview, link https://datareportal.com/reports/digital-2024-vietnam
2. Decision Lab Vietnam (2024), Vietnam Social Media Trends 2024 (Q1-Q2), link https://www.decisionlab.co/resources/reports/vietnam-social-media-trends
3. DCCA – Trung tâm Phân tích và Dự báo Chiến lược, Bộ Thông tin và Truyền thông (2024), Báo cáo Kỹ thuật số Việt Nam 2024, https://dcca.org.vn
4. Tổng cục Thống kê Việt Nam (GSO), Dân số Việt Nam năm 2019 – Phân tích theo độ tuổi, Trích đăng trong: Tạp chí Quản lý Nhà nước, số 306 (2021).
[1] DCCA – Trung tâm Phân tích và Dự báo chiến lược, Bộ Thông tin và Truyền thông (2024). Báo cáo Kỹ thuật số Việt Nam 2024.
[2] Tổng cục Thống kê (GSO). "Dân số Việt Nam năm 2019 – Phân tích theo độ tuổi". Tạp chí Quản lý Nhà nước, số 306 (2021).
[3] VTV Digital (2023). "TikTok bị kiểm tra toàn diện hoạt động tại Việt Nam". Chương trình Chuyển động 24h, phát sóng ngày 3/4/2023.
[4] Apple App Store Việt Nam (2024). "Top ứng dụng mạng xã hội miễn phí tại Việt Nam – mục Social Networking".
[5] Bộ Thông tin và Truyền thông (2023). Thông cáo báo chí về kết luận kiểm tra TikTok tại Việt Nam.
[6] Luzsa, R. & Mayr, P. (2021). The false consensus effect in social media environments: Experimental evidence from Germany.