Biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự tại địa bàn tỉnh Lâm Đồng

Từ khóa: bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi; tỉnh Lâm Đồng.

Mở đầu

Biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam là biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự (TTHS) Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết vụ án hình sự, nhằm đảm bảo cho quá trình phát hiện nhanh chóng, chính xác, xử lý nghiêm minh tội phạm, không bỏ lọt tội phạm tránh làm oan người vô tội. Tuy nhiên đây là các biện pháp ngăn chặn mang tính cưỡng cao, chế hạn chế quyền con người rất lớn, nên việc áp dụng các biện pháp này rất dễ xâm phạm quyền con người, đặc biệt khi được áp dụng đối với người dưới 18 tuổi, được gọi là “người chưa thành niên” với nhiều quy định riêng trong các văn bản quy phạm pháp luật, chẳng hạn như Công ước của Liên Hợp Quốc về quyền trẻ em năm 1989; Quy tắc Bắc Kinh, Quy tắc tối thiểu của LHQ về Bảo vệ người chưa thành niên bị tước quyền tự do thông qua ngày 14/12/1990; Hiến pháp Việt Nam 2013; Bộ luật TTHS 2015…

Vì vậy, việc áp dụng các biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam trong tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi cần sự thận trọng cao độ từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng, do độ tuổi này chưa phát triển đầy đủ về thể chất lẫn tinh thần, khả năng nhận thức hạn chế, dễ bị tổn thương nên việc áp dụng các biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với lứa tuổi này là rất nhạy cảm, cần phải tuân thủ các quy định riêng tại Chương XXVIII Bộ luật TTHS 2015 gồm 18 điều luật từ điều 413 đến điều 430, có thể kể đến một số lưu ý như sau:

Thứ nhất, biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam áp dụng với người chưa thành niên phạm tội có tác dụng ngăn chặn chặn tội phạm, ngăn ngừa họ tiếp tục phạm tội, cũng như ngăn chặn họ cản trở các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án.

Thứ hai, biện pháp biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người chưa thành niên với tính chất là một đối tượng đặc biệt trong TTHS, là nhóm tuổi dễ bị tổn thương trong TTHS nên khi áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi họ được bảo vệ theo đúng quy định của luật khi tham gia TTHS, phải có mục đích riêng, phải khác với các lứa tuổi khác.

Thứ ba, các biện pháp biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi có tính cưỡng chế cao, nó hạn chế các quyền của người chưa thành niên nên chỉ áp dụng khi không thể dùng các biện pháp khác để thay thế được.

Thứ tư, biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam khi áp dụng với người dưới 18 tuổi cần tuyệt đối tuân thủ các quy định của pháp luật TTHS (Điều 416 , Điều 419, Điều 420 BLTTHS 2015).

 Thực trạng áp dụng biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam trong tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại địa bàn tỉnh Lâm Đồng

Theo báo cáo của Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Lâm Đồng, trong giai đoạn 2020-2021, tại địa phương có tổng số 211 đối tượng chưa thành niên bị bắt trên tổng số 2.271 đối tượng, cho thấy số lượng người dưới 18 tuổi bị bắt so với tổng số người bị áp dụng biện pháp bắt không cao và có xu hướng giảm (từ 117 năm 2020 còn 94 năm 2021).

Về cơ cấu áp dụng các trường hợp bắt đối với người dưới 18 tuổi việc bắt người để tạm giam chiếm tỷ lệ cao nhất với 120 trường hợp chiếm 56,8%, tiếp sau đó là việc áp dụng biện pháp bắt quả tang 49 trường hợp chiếm 23,2%, kế tiếp là áp dụng biện pháp bắt khẩn cấp 27 trường hợp chiếm 12,7%, cuối cùng là biện pháp truy nã là 15 trường hợp chiếm 7,1%. Ngoài ra, việc tạm giữ hình sự đối với trường hợp phạm tội quả tang do người dưới 18 tuổi gây ra ở các nhóm tội phạm xâm phạm sở hữu, xâm phạm thân nhân, sức khỏe và xâm phạm an ninh trật tự chiếm tỷ lệ cao.

Qua khảo sát thực tiễn cho thấy tình trạng vi phạm thời hạn tạm giam như tạm giam quá hạn đã được khắc phục. Đây là kết quả từ sự phối hợp giữa Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra, và cán bộ trực tiếp quản lý là cán bộ trại giam. Cán bộ quản lý bị can có nhiệm vụ quản lý bị can đang bị áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam sẽ lập sổ theo dõi ngày nhập trại, thời hạn bị tạm giam và cả những thời gian tạm giữ được trừ nếu có để quản lý theo dõi chặt chẽ. Tuy nhiên, việc áp dụng biện pháp tạm giam đối với người dưới 18 tuổi ở tỉnh Lâm Đồng không hề đơn giản. Có những trường hợp bị can từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội nghiêm trọng do cố ý, sau đó đủ 16 tuổi lại phạm tội ít nghiêm trọng hoặc trường hợp bị can dưới từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi nhiều lần phạm tội ít nghiêm trọng nhưng không đủ điều kiện để áp dụng biện pháp tạm giam.

Một số hạn chế trong quá trình thực hiện

Thực tế áp dụng biện pháp bắt người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng đã được các cơ quan có thẩm quyền xem xét một cách thận trọng, tỉ mỉ, chính xác, tránh oan sai. Tạm giữ hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội đã tạo điệu kiện thuận lợi cho các lực lượng kiểm tra, xác minh kịp thời về vụ việc phạm tội xảy ra. Tuy nhiên quá trình thực hiện biện pháp tạm giữ vẫn còn rất nhiều vướng mắc, việc áp dụng sai đối tượng dẫn đến hệ lụy là có nhiều khiếu nại, khiếu kiện và còn tồn tại một số hạn chế như sau:

Thứ nhất, các quy định của pháp luật chưa thật đồng bộ và thống nhất, còn chồng chéo gây khó khăn cho việc áp dụng. Việc xác định độ tuổi và mức độ gây nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội của người dưới 18 tuổi trong trường hợp bắt khẩn cấp và bắt người phạm tội quả tang còn nhiều vướng mắc trong quá trình áp dụng. Việc quy định hai mức tuổi (từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi) để áp dụng các biện pháp giữ người trong trường hợp khẩn cấp, bắt, tạm giam, tạm giữ như điều 419 BLTTHS là không cần thiết. Mục đích các biện pháp trên để đảm bảo cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, còn việc quy định độ tuổi chỉ đặt ra để xác định tội danh và xét mức hình phạt. Việc phân chia độ tuổi để áp dụng biện pháp ngăn chặn không những không hiệu quả mà còn gây khó khăn trong quá trình áp dụng.

Thứ hai, do sự phối hợp chưa chặt chẽ giữ các cơ quan tiến hành tố tụng.  Cơ chế phối hợp giúp các cơ quan có sự liên kết với nhau trong công tác thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình. Tuy nhiên, trong một số trường hợp vẫn còn tình trạng các cơ quan chưa có sự phối hợp ăn ý, gây ra nhiều rủi ro hệ lụy, khó khăn trong quá trình áp dụng pháp luật. Việc bắt người phạm tội quả tang luôn chiếm tỉ lệ cao trong các trường hợp bắt, nhưng lại nảy sinh nhiều vấn đề, do cơ quan điều tra thường tiếp nhận người bị bắt nhiều hơn là từ hoạt động của mình, nên xảy ra nhiều vấn đề như là sự không thống nhất giữa Viện kiểm sát với Cơ quan điều tra trong việc áp dụng biện pháp ngăn chặn tiếp theo, hoặc lúc đầu Viện kiểm sát đồng ý nhưng sau lại không đồng ý. Đối với cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra vẫn còn một số tồn tại như một số hồ sơ đề nghị phê chuẩn lệnh bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp chưa đầy đủ, chưa rõ, lời khai trong hồ sơ còn mâu thuẩn, không đầy đủ thủ tục, như thiếu chữ ký phần người chứng kiến, biên bản về việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp, biên bản bắt người còn chưa thực hiện đúng quy định tại điều 115 và điều 133 BLTTHS, hồ sơ đề nghị phê chuẩn bắt, tạm giữ chưa đúng với thời gian quy định của Bộ luật tố tụng hình sự. Đối với Viện kiểm sát việc phối hợp ngay từ đầu với Cơ quan điều tra từ khi vụ việc xảy ra và trong suốt quá trình điều tra có lúc chưa thường xuyên, chặt chẽ, còn thụ động chờ Cơ quan điều tra chuyển hồ sơ để kiểm sát. Việc phát hiện các tồn tại, vi phạm của của cơ quan điều tra còn hạn chế. Việc bố trí kiểm sát viên trực tiếp tham gia gặp hỏi các đối tượng phạm tội trước khi phê chuẩn chưa được thường xuyên.

Thứ ba, do hạn chế về nhận thức, năng lực, nghiệp vụ của người tiến hành tố tụng. Có thể nói đây là một trong những nguyên nhân cơ bản gây ra những tồn tại, thiếu sót khi áp dụng bắt, tạm giữ, tạm giam như không thực hiện đúng các quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Các cơ quan tiến hành tố tụng hiện vẫn chưa có đội ngũ chuyên trách để giải quyết những vụ án cho người dưới 18 tuổi vi phạm, có rất ít Kiểm sát viên và Điều tra viên được bồi dưỡng thủ tục xử lý đối với người dưới 18 tuổi, nên nhìn chung chưa bảo đảm được sự thân thiện, phù hợp với tâm lý, lứa tuổi, không gây áp lực tâm lý khiếp sợ, hoang mang và khó hiểu với họ. Ngoài ra trong qua trình giải quyết các vụ án, thủ trưởng các cơ quan tiến hành tố tụng không có sự phân biệt giữa việc giải quyết vụ án nói chung với vụ án do người dưới 18 tuổi thực hiện nên không có sự phân công, bố trí cán bộ am hiểu về tâm lý người dưới 18 tuổi nên chưa đảm bảo được quyền và lợi ích hợp pháp của họ. Do đó khi áp dụng các biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi hầu như đều áp dụng các biện pháp tước quyền tự do mà không quan tâm đến đặc điểm của người dưới 18 tuổi phạm tội gây ra nhiều hậu quả về sự phát triển về tâm lý kèm với đó kết quả điều tra cũng không được tốt. Những người tiến hành tố tụng thường có xu hướng chỉ quan tâm đến kết quả điều tra vụ án nên đôi khi các biện pháp ngăn chặn được áp dụng vi phạm quy định, như nếu bắt thì sẽ tạm giữ, tạm giữ nếu họ chưa tìm ra được các căn cứ để khởi tố thì gia hạn tối đa để tiếp tục điều tra tìm cho bằng được chứng cứ, khi không có căn cứ họ sẽ cản trở công tác điều tra nhưng vẫn sử dụng biện pháp tạm giam mà không thay đổi bằng một biện pháp ngăn chặn khác, hay một số cán bộ có kỹ năng điều tra nghiệp vụ kém, không có tinh thần trách nhiệm, ngại khó, ngại khổ nên không thuyết phục được những người tham gia chứng kiến.

Đề xuất cácgiải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi

Nhằm khắc phục những vướng mắc, bất cập trong nhận thức và thực tiễn áp dụng các biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi, đồng thời để nhằm đáp ứng các yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi trong TTHS và đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh phòng chống tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện, nhóm tác giả xin đưa ra một số kiến nghị sau:

Một là, pháp luật cần ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể các trường hợp nào có thể áp dụng bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi. Theo hướng có thể liệt kê các hành vi cụ thể mà người dưới 18 tuổi bị buộc tội cần thiết để áp dụng như là như nào là không có nơi cư trú rõ ràng hoặc không xác định được lý lịch của bị can; như thế nào là có dấu hiệu bỏ trốn,  tiếp tục phạm tội hoặc chuẩn bị phạm tội; và giải thích rõ cung cấp tài liệu sai sự thật; tiêu huỷ, giả mạo chứng cứ, tài liệu đồ vật của vụ án, tẩu tán tài sản liên quan đến vụ án; đe dọa, khống chế, trả thù người làm chứng, bị hại, người tố giác tội phạm và những người thân thích của những người này, hay là tiếp tục phạm tội…

Hai là, cần phải nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của đội ngũ cán bộ được phân công thực hiện bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi. Nhằm đảm bảo các quyền lợi và hạn chế vi phạm trong quá trình áp dụng pháp luật của các cơ quan có thẩm quyền đối với người dưới 18 tuổi.

Ba là, tăng cường công tác phối hợp giữa Viện kiểm sát với tòa án và các nhà tạm giữ, trại tạm giam, cũng như giữa bộ phận công tác kiểm sát tạm giữ, tạm giam với bộ phận công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra, kiểm sát án hình sự tại đơn vị để kịp thời phát hiện những vi phạm của cơ quan công an, Tòa án trong việc tạm giữ, tạm giam và áp dụng các biện pháp ngăn chặn khác, để kiến nghị, kháng nghị theo đúng quy định của pháp luật.

Bốn là, tăng cường tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật về các biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đặc biệt hướng tới các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa, các vùng dân tộc thiểu số. Đảm bảo hoạt động này cần truyền đạt, giải thích rõ ràng và rộng rãi đến mọi tầng lớp dân cư, mọi lứa tuổi để mọi người biết và hiểu về các quy định pháp luật, vận động họ tuân thủ pháp luật một cách tự giác.

Năm là, tăng cường sự giám sát của gia đình, nhà trường đối với người dưới 18 tuổi. Gia đình đóng vai trò quan trọng đối với việc chăm sóc, bảo về quyền lợi hợp pháp của người chưa thành niên, sự nuôi dạy, giáo dục của bố mẹ ảnh hưởng một phần lớn đến tính cách và lối sống và suy nghĩ của con sau này, có thể nói gia đình là môi trường giáo dục đầu tiên của trẻ, độ tuổi này rất cần sự quan tâm đến từ phía gia đình. Không chỉ gia đình riêng mà nhà trường cũng chính là nơi có ảnh hưởng rất lớn đến hành vi của trẻ.

Biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi là một bộ phận hợp thành quan trọng trong hệ thống các biện pháp cưỡng chế trong TTHS, được xem là công cụ phương tiện hữu hiệu để các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự áp dụng trong điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Thực tiễn áp dụng các biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng trong những năm vừa qua đã tuân thủ các quy định của bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, đáp ứng được yêu cầu đấu tranh phòng chống và ngăn chặn tội phạm. Tuy nhiên, quá trình thực hiện vẫn còn một số hạn chế và vướng mắc nhất định đã ảnh hưởng đến quá trình tố tụng, đến quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi, đến uy tín các cơ quan tố tụng.

Trước yêu cầu đổi mới toàn diện của đất nước và diễn biến phức tạp của tình hình tội phạm trên địa bàn tỉnh, đòi hỏi phải không ngừng nâng cao kiến thức pháp luật và nghiệp vụ của người có thẩm quyền áp dụng các biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi, để khắc phục những nguyên nhân, tồn tại trong quá trình áp dụng.

TS. Nguyễn Thị Loan - ThS. Phạm Bách Tùng

Giảng viên Khoa Luật học trường Đại học Đà Lạt

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Luật tố tụng Hình sự năm 2015.

2. Bộ Luật Hình sự 2015.

3. Luật Hiến pháp 2013.

4. Công ước Quốc tế về quyền trẻ em năm 1989.

5. Báo cáo số 54/BC-VKSLĐ-P1 ngày 01 tháng 12 năm 2020; Báo cáo số 56/BC-VKSLĐ-P1 ngày 01 tháng 12 năm 2021 của Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh Lâm Đồng về thực trạng công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát, việc bắt, tạm giữ, tạm giam trong giai đoạn điều tra, truy tố.