Hát Then – một trong những di sản văn hóa phi vật thể độc đáo của người Tày, Nùng, Thái, không chỉ mang giá trị nghệ thuật mà còn chứa đựng ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Tại huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng, làn điệu Then vang lên trong mỗi dịp lễ hội, tạo nên một không gian văn hóa đặc sắc, kết nối cộng đồng và lưu giữ bản sắc dân tộc giữa núi rừng Đông Bắc.
Hát Then có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ khoảng cuối thế kỷ XV, đầu thế kỷ XVI dưới thời nhà Mạc. Theo truyền thuyết, các quan lại triều đình thời đó đã sáng tạo nên cây đàn Tính và những bài Then để phục vụ chốn cung đình. Qua thời gian, loại hình nghệ thuật này dần phổ biến trong đời sống của đồng bào dân tộc và trở thành nét văn hóa không thể thiếu trong các sự kiện trọng đại.
Ngày 12/12/2019, thực hành hát Then của người Tày, Nùng, Thái tại Việt Nam đã chính thức được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Điều này khẳng định giá trị đặc biệt của nghệ thuật hát Then đối với nền văn hóa Việt Nam và thế giới.
Các nghệ nhân người Tày trình diễn hát Then, đàn Tính. (Ảnh Báo Dân Tộc)
Tại huyện Hà Quảng, hát Then không chỉ là một loại hình biểu diễn nghệ thuật mà còn là một phần quan trọng trong các nghi lễ truyền thống. Người dân địa phương thường tổ chức hát Then vào các dịp lễ hội, hội làng, đặc biệt là vào mùa xuân khi những phiên chợ tết nhộn nhịp khắp vùng.
Then ở Hà Quảng được chia thành nhiều loại khác nhau, phục vụ từng mục đích cụ thể trong đời sống cộng đồng:
- Then cầu an, cầu mùa: Thường diễn ra vào tháng Giêng hằng năm, khi người dân mời nghệ nhân Then về nhà thực hiện nghi lễ để cầu mong một năm mới bình an, mùa màng bội thu.
- Then chữa bệnh: Được thực hiện với mong muốn xua đuổi tà khí, giúp người bệnh nhanh chóng hồi phục.
- Then tiễn hồn: Một nghi lễ quan trọng trong tục lệ tiễn đưa người đã khuất về thế giới bên kia.
- Then chúc tụng, ca ngợi: Xuất hiện trong các dịp trọng đại của gia đình như đám cưới, lễ mừng thọ, thể hiện những lời chúc tốt đẹp qua làn điệu Then du dương.
Nhận thức được tầm quan trọng của hát Then, chính quyền và cộng đồng người Tày tại Cao Bằng đã có nhiều biện pháp bảo tồn và phát huy loại hình nghệ thuật này. Trong những năm qua, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Cao Bằng đã liên tục tổ chức các sự kiện nhằm quảng bá giá trị của hát Then. Tiêu biểu là các kỳ Liên hoan hát Then vào các năm 2017, 2019 và 2022, thu hút đông đảo nghệ nhân và khán giả tham dự.
Đặc biệt, năm 2017, tỉnh Cao Bằng đã xác lập kỷ lục Việt Nam với màn trình diễn hát Then – đàn Tính quy mô lớn nhất từ trước đến nay, quy tụ hơn 1.000 nghệ nhân và diễn viên trình diễn tại danh thắng Thác Bản Giốc. Đây là một dấu mốc quan trọng trong hành trình đưa hát Then đến gần hơn với công chúng.
Tại huyện Hà Quảng, công tác bảo tồn hát Then cũng được lồng ghép vào các chương trình phát triển du lịch và dịch vụ địa phương. Cụ thể, theo Nghị quyết số 03-NQ/HU ngày 23/04/2021, hát Then trở thành một trong những điểm nhấn quan trọng trong kế hoạch phát triển du lịch của huyện giai đoạn 2021-2025.
Lớp truyền dạy hát Then, đàn Tính tại thị trấn Xuân Hòa, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng. (Ảnh Báo Dân Tộc)
Nhằm duy trì sức sống của làn điệu Then, nhiều lớp học truyền dạy đã được mở ra tại huyện Hà Quảng. Điển hình là lớp học hát Then, đàn Tính tại tổ Xuân Lộc và Xuân Đại (thị trấn Xuân Hòa), do nghệ nhân Bế Thị Bích Dơ trực tiếp giảng dạy. Lớp học có sự tham gia của 21 học viên từ 9 đến 35 tuổi, hứa hẹn trở thành những người kế thừa và phát huy di sản quý báu này.
Trong quá trình giảng dạy, nghệ nhân không chỉ hướng dẫn kỹ thuật đàn hát mà còn kết hợp kể những câu chuyện về nguồn gốc của hát Then, sự tích cây đàn Tính, qua đó giúp học viên hiểu sâu hơn về giá trị văn hóa của loại hình nghệ thuật này.
Bảo tồn hát Then không chỉ dừng lại ở việc tổ chức các liên hoan hay mở lớp học mà cần có những chính sách dài hạn và đồng bộ hơn. Một số giải pháp được đề xuất bao gồm:
- Tôn vinh nghệ nhân: Xây dựng cơ chế hỗ trợ, đãi ngộ cho những nghệ nhân có công gìn giữ và truyền dạy nghệ thuật hát Then.
- Tích hợp vào giáo dục: Đưa hát Then vào các tiết học ngoại khóa trong trường học, giúp thế hệ trẻ hiểu hơn về di sản văn hóa của dân tộc.
- Đẩy mạnh truyền thông, quảng bá: Tận dụng các nền tảng số để giới thiệu hát Then đến công chúng, đặc biệt là thông qua mạng xã hội, các chương trình truyền hình và những sản phẩm âm nhạc hiện đại.
- Phát triển du lịch văn hóa: Kết hợp hát Then với các tour du lịch trải nghiệm tại Cao Bằng, đưa nghệ thuật dân gian trở thành một phần không thể thiếu trong hành trình khám phá vùng đất này.
Thanh Huế
Thanh Huế