1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng và yêu cầu phát triển bền vững, cải cách hành chính được Đảng và Nhà nước xác định là một trong những khâu đột phá chiến lược. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy bộ máy hành chính truyền thống với nhiều tầng nấc trung gian đang bộc lộ những hạn chế về sự cồng kềnh, chồng chéo và thiếu linh hoạt, gây rào cản cho sự phát triển. Trước yêu cầu đổi mới đó, mô hình "Chính quyền hai cấp" là một hướng tiếp cận tất yếu. Bài viết này tập trung phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn của mô hình chính quyền hai cấp, từ đó đề xuất các giải pháp đồng bộ về phân quyền, chuyển đổi số và phát triển nguồn nhân lực trẻ, nhằm hiện thực hóa mục tiêu xây dựng một nền hành chính hiện đại, hiệu quả và thực sự vì dân.
2. Nội dung nghiên cứu
Trong bối cảnh đất nước chuyển mình mạnh mẽ với yêu cầu phát triển bền vững và hội nhập sâu rộng, cải cách hành chính được xác định là một trong những đột phá chiến lược nhằm nâng cao hiệu lực quản lý, thúc đẩy tăng trưởng và cải thiện chất lượng phục vụ người dân. Trong đó, mô hình chính quyền hai cấp (tỉnh - xã) đang trở thành một hướng tiếp cận mới, mở ra kỳ vọng về một bộ máy hành chính tinh gọn, linh hoạt và gần dân hơn.
Mô hình chính quyền hai cấp - Bước chuyển trong tư duy quản trị địa phương
Sự ra đời của mô hình chính quyền hai cấp đánh dấu một bước chuyển quan trọng trong tư duy quản trị địa phương tại Việt Nam, nhằm xây dựng một Nhà nước kiến tạo phát triển, hiệu lực và hiệu quả. Mô hình này xuất phát từ việc khắc phục những hạn chế cố hữu của bộ máy hành chính địa phương trước đây, vốn thường bị đánh giá là cồng kềnh, nhiều tầng nấc trung gian, hoạt động theo cơ chế quản lý tập trung cứng nhắc. Tình trạng này không chỉ dẫn đến sự chồng chéo, trì trệ trong giải quyết thủ tục, gây lãng phí nghiêm trọng về thời gian và chi phí cho người dân, mà còn tạo ra rào cản vô hình khiến cộng đồng doanh nghiệp, đặc biệt là các mô hình khởi nghiệp, gặp khó khăn khi tiếp cận các dịch vụ công thiết yếu và xin phép đầu tư. Mô hình hai cấp được triển khai nhằm mục tiêu chiến lược là tinh giản bộ máy thông qua việc phân cấp, phân quyền mạnh mẽ cho cấp cơ sở và cấp thực thi trực tiếp, qua đó giảm tải áp lực quản lý hành chính sự vụ không cần thiết cho cấp tỉnh. Ưu điểm cốt lõi và rõ nhất của mô hình này là khả năng thu hẹp khoảng cách quản lý và đưa chính quyền cấp xã (hoặc cấp gần dân nhất) trở thành trung tâm giải quyết công việc và cung cấp dịch vụ công. Khi người dân có thể tiếp cận chính quyền một cách nhanh chóng hơn, khi cán bộ cơ sở có đủ quyền hạn để giải quyết và hiểu sát được nhu cầu, tâm tư nguyện vọng của người dân và doanh nghiệp, các quyết định hành chính sẽ trở nên thực tế, kịp thời, chính xác và hiệu quả hơn, đây là bản chất của nền hành chính phục vụ và kiến tạo. Đối với cộng đồng doanh nghiệp, sự rút ngắn quy trình hành chính và tăng tính minh bạch không chỉ giúp họ tiết kiệm đáng kể thời gian và chi phí tuân thủ, mà còn gia tăng niềm tin vững chắc vào môi trường đầu tư và sự cam kết phục vụ của Nhà nước. Tuy nhiên, hiệu quả triển khai mô hình hai cấp hiện nay còn không đồng đều giữa các địa phương, có nơi đã mạnh dạn thực hiện phân quyền triệt để, kết hợp với chuyển đổi số, đã đạt được kết quả rõ rệt trong sự hài lòng của người dân; ngược lại, một số địa phương vẫn còn lúng túng do sự quán tính của tư duy quản lý cũ, ngại trao quyền và chưa thực sự dám chịu trách nhiệm. Điều này cho thấy mô hình hai cấp chỉ thực sự phát huy đầy đủ giá trị khi có sự chuẩn hóa thống nhất về nguyên tắc vận hành trên toàn quốc song song với việc đảm bảo sự linh hoạt và sáng tạo phù hợp với đặc thù kinh tế - xã hội của từng địa phương, đồng thời phải được hỗ trợ mạnh mẽ bằng năng lực đội ngũ cán bộ trẻ có tư duy mở.
Phân cấp, phân quyền: Chìa khóa để mô hình vận hành thực chất
Trong bối cảnh yêu cầu cải cách hành chính ngày càng cao, việc trao quyền mạnh mẽ cho cấp xã không chỉ là sắp xếp lại tổ chức mà còn là thay đổi tư duy quản trị theo hướng gần dân, sát thực tiễn và phản ứng nhanh với nhu cầu đời sống. Cấp xã chỉ có thể thực sự trở thành "cấp hành động" khi được giao đủ thẩm quyền để chủ động xử lý những lĩnh vực có tác động trực tiếp đến người dân và doanh nghiệp như phê duyệt đầu tư công quy mô nhỏ, quản lý và điều chỉnh quy hoạch chi tiết, cấp phép sản xuất kinh doanh, quản lý tài chính - ngân sách cơ sở hay vận hành hạ tầng dân sinh. Khi quyền hạn rõ ràng và không bị chồng chéo, công việc được giải quyết ngay tại địa phương thay vì phải chờ "xin - cho" ý kiến từ cấp trên, giúp giảm đáng kể thời gian xử lý, tăng tính chủ động và nâng cao hiệu quả phục vụ. Thực tiễn tại nhiều địa phương cho thấy nơi nào phân quyền rõ ràng, mạnh mẽ thì nơi đó có chuyển biến tích cực và rõ nét hơn. Thủ tục hành chính được giải quyết nhanh gọn, phản hồi cho người dân kịp thời, doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận dịch vụ công và môi trường đầu tư trở nên thông thoáng hơn. Đặc biệt ở các khu công nghiệp, khu kinh tế hoặc vùng sản xuất nông nghiệp công nghệ cao, nơi tốc độ ra quyết định mang ý nghĩa sống còn, cơ chế phân quyền linh hoạt giúp địa phương thu hút đầu tư, tạo đà tăng trưởng và thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng phân quyền cũng kéo theo nhiều thách thức. Năng lực cán bộ cơ sở giữa các địa phương còn chênh lệch; tâm lý sợ sai, sợ trách nhiệm vẫn tồn tại; trong khi nhiều lĩnh vực như ngân sách, đất đai, đầu tư công… chưa có hướng dẫn pháp lý thật sự đầy đủ, gây lúng túng khi triển khai. Chính vì vậy, để phân cấp, phân quyền trở thành động lực thay vì gánh nặng, quá trình này phải được triển khai đồng bộ với các giải pháp cơ bản như: đào tạo bài bản và liên tục cho đội ngũ cán bộ trẻ để họ tự tin đảm nhiệm nhiệm vụ; xây dựng cơ chế kiểm soát quyền lực minh bạch, khoa học để tránh lạm quyền nhưng không bó buộc sáng tạo; hình thành văn hóa trách nhiệm - dám nghĩ - dám làm - dám chịu trách nhiệm trong toàn hệ thống; ban hành khung pháp lý rõ ràng, thống nhất về phạm vi thẩm quyền của từng cấp. Khi những điều kiện này được đảm bảo, phân quyền không chỉ tạo ra sự thông suốt trong quản lý mà còn trở thành chìa khóa thúc đẩy cải cách hành chính hai cấp đi vào thực chất, góp phần xây dựng một nền hành chính hiện đại, hiệu quả và phục vụ tốt hơn nhu cầu của người dân và doanh nghiệp.
Chính quyền số - Khi công nghệ trở thành "người đồng đội" của cải cách hành chính
Sự xuất hiện của Chính quyền số đánh dấu một bước ngoặt mang tính chiến lược và tất yếu trong công cuộc cải cách hành chính, biến công nghệ thông tin trở thành "người đồng đội" thiết yếu, là công cụ then chốt để kiến tạo nên một nền hành chính phục vụ thực sự. Trong bối cảnh kỷ nguyên số và hội nhập toàn cầu, đặc biệt là sự kỳ vọng cao độ của thế hệ trẻ đối với một môi trường hành chính hoàn toàn minh bạch, vận hành trực tuyến, không còn giấy tờ rườm rà, loại bỏ triệt để các chi phí không chính thức và đạt được tốc độ xử lý nhanh chóng, tiện lợi như một ứng dụng số, việc áp dụng mạnh mẽ chuyển đổi số đã trở thành mệnh lệnh lịch sử. Công nghệ không chỉ giúp xử lý hồ sơ mà đã giúp tái định hình toàn diện phương thức phục vụ người dân, cho phép mô hình chính quyền hiện đại hai cấp được tăng cường hiệu quả, tập trung vào tính liên thông, thống nhất và khả năng phục vụ từ xa. Cụ thể hóa điều đó, các nền tảng số hóa trọng yếu như Cổng dịch vụ công Quốc gia, Hệ thống một cửa điện tử liên thông từ cấp trung ương đến cơ sở, các ứng dụng phản ánh hiện trường tức thời và hệ thống cơ sở dữ liệu dùng chung (dân cư, đất đai, doanh nghiệp) đã đóng vai trò là xương sống kiến tạo nên tính chuẩn hóa và sự công khai hóa gần như tuyệt đối của toàn bộ quy trình hành chính. Nhờ sự liên thông và đồng bộ hóa dữ liệu này, đã giảm thiểu được một cách đáng kể tình trạng người dân phải xác nhận lại thông tin hoặc lặp lại thủ tục hành chính, qua đó triệt tiêu môi trường phát sinh cơ chế xin - cho, thúc đẩy sự công bằng và bình đẳng trong thụ hưởng dịch vụ công, đồng thời mở rộng tối đa tính tiện lợi cho công dân, nhất là đội ngũ thanh niên vốn là những người am hiểu và thành thạo các thao tác số. Tuy nhiên, sự chuyển đổi mang tính cách mạng này đang phải đối mặt với những rào cản nghiêm trọng đòi hỏi sự đầu tư và quyết tâm chính trị lớn. Nhất là vấn đề hạ tầng công nghệ thông tin không đồng đều giữa các vùng miền, tạo ra khoảng cách số trong việc tiếp cận dịch vụ công. Cùng với đó, trình độ công nghệ của một bộ phận cán bộ còn hạn chế, do thiếu các chương trình đào tạo và cập nhật kỹ năng số thường xuyên. Bên cạnh đó, tình trạng hệ thống phần mềm phân mảnh và thiếu sự kết nối chuẩn hóa trên diện rộng, gây khó khăn cho việc khai thác và chia sẻ dữ liệu hiệu quả và thống nhất. Những thách thức này đòi hỏi Việt Nam phải có giải pháp mang tính chiến lược, cấp bách đó là tập trung đẩy nhanh việc chuẩn hóa nền tảng số quốc gia theo một kiến trúc thống nhất, khẩn trương xây dựng các cơ sở dữ liệu quốc gia đồng bộ và có khả năng tích hợp cao và quan trọng nhất là phải xem chuyển đổi số là năng lực cốt lõi và nhiệm vụ ưu tiên hàng đầu, đặc biệt là đối với đội ngũ công chức trẻ, nhằm hiện thực hóa mục tiêu xây dựng nền hành chính phục vụ, hiệu quả, minh bạch và kiến tạo.
Thanh niên - lực lượng tiên phong của cải cách hành chính
Thanh niên đang ngày càng khẳng định vị thế là lực lượng tiên phong và là động lực then chốt trong công cuộc cải cách hành chính tại Việt Nam, mang đến một làn gió mới không thể thiếu cho bộ máy công quyền, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ. Ở mọi cấp độ của hệ thống hành chính, vai trò của người trẻ ngày càng trở nên nổi bật, từ đội ngũ cán bộ, công chức trẻ trực tiếp tiếp nhận, hướng dẫn và xử lý hồ sơ tại các bộ phận "một cửa" theo nguyên tắc phục vụ, đến lực lượng sinh viên, nhà khoa học trẻ tham gia nghiên cứu, đề xuất các giải pháp chính quyền thông minh (Smart Government) và các startup công nghệ tiên phong phát triển phần mềm phục vụ quản trị đô thị, dịch vụ công và tăng cường tương tác với người dân. Thanh niên mang trong mình những lợi thế vượt trội, tạo nên sự khác biệt căn bản, đó là sự nhạy bén tự nhiên với công nghệ và các thao tác số hóa, cho phép họ nhanh chóng làm chủ và triển khai các nền tảng Chính quyền số; tư duy đổi mới mạnh mẽ, không ngại thử nghiệm cái mới và dám thách thức, tối ưu hóa các quy trình cũ, rườm rà; cùng với tinh thần phục vụ cộng đồng cao và khát vọng cháy bỏng xây dựng một nền hành chính hiện đại, minh bạch và hiệu quả, loại bỏ những tiêu cực còn tồn tại. Chính vì lẽ đó, việc trao việc thật, việc khó và giao phó những nhiệm vụ chiến lược trong cải cách hành chính cho đội ngũ cán bộ trẻ không chỉ là biểu hiện của sự tin tưởng vào tiềm năng của thế hệ kế cận, mà còn là một chiến lược mang tầm quốc gia nhằm tạo ra sức bật sáng tạo, thúc đẩy sự chuyển đổi toàn diện và sâu rộng trong bộ máy. Việc này giúp hệ thống công quyền trở nên trẻ trung, linh hoạt, sáng tạo và hiệu quả hơn, đảm bảo cải cách hành chính thực sự đáp ứng được kỳ vọng ngày càng cao của người dân, rút ngắn khoảng cách với các chuẩn mực hành chính quốc tế và góp phần quan trọng vào việc thực hiện mục tiêu phát triển bền vững của đất nước trong kỷ nguyên số.
Xây dựng một nền hành chính phục vụ nhân dân, hiện đại hóa về công nghệ và mang tính kiến tạo phát triển
Việt Nam đang kiên định hướng tới xây dựng một nền hành chính phục vụ - hiện đại - kiến tạo, một mô hình quản trị phù hợp với xu thế phát triển mới, trong đó Nhà nước đóng vai trò chủ động trong việc tạo lập môi trường thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp, thay vì chỉ thực hiện chức năng quản lý, kiểm soát truyền thống. Tuy nhiên, để mô hình chính quyền hai cấp này phát huy đầy đủ giá trị và đạt được hiệu quả tối ưu trong vai trò kiến tạo phát triển, cần phải triển khai đồng bộ các giải pháp đồng bộ và quyết liệt trên nhiều mặt trận. Đầu tiên, yêu cầu mang tính thể chế là phải thực hiện phân cấp, phân quyền một cách thực chất, gắn liền trách nhiệm giải trình với quyền hạn được giao, nhằm thúc đẩy tính chủ động, giải phóng năng lực hành động và tăng cường trách nhiệm cá nhân của các cấp quản lý cơ sở, tránh tình trạng ỷ lại và tập trung quyền lực không cần thiết. Song song với cải cách thể chế, việc đẩy mạnh chuyển đổi số là yêu cầu bắt buộc trong kỷ nguyên mới, bao gồm xây dựng cơ sở dữ liệu dùng chung và chuyển đổi toàn bộ quy trình xử lý hành chính sang mô hình dựa trên bằng chứng số (evidence-based), loại bỏ hoàn toàn các yêu cầu về giấy tờ và thủ tục không cần thiết, đồng thời minh bạch hóa toàn bộ quá trình xử lý hồ sơ. Yếu tố con người luôn đóng vai trò then chốt, phải nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, đặc biệt là cán bộ trẻ, những người cần được trang bị tư duy mở, chuyên nghiệp và tinh thần dám đổi mới, dám chịu trách nhiệm để vận hành các hệ thống phức tạp của chính quyền số. Cuối cùng, sự kết hợp giữa cải cách nội bộ và cải thiện giao tiếp với bên ngoài là không thể thiếu, cần tiếp tục đơn giản hóa thủ tục hành chính một cách triệt để, loại bỏ các khâu trung gian phiền hà và đặc biệt là tăng cường đối thoại thường xuyên, thực chất với người dân và doanh nghiệp, lấy sự hài lòng của người dân làm thước đo hiệu quả cao nhất của nền hành chính phục vụ. Chỉ khi thực hiện đồng bộ các trụ cột này, Việt Nam mới xây dựng được một nền hành chính thực sự hiện đại, hiệu quả và kiến tạo, tạo động lực mạnh mẽ cho phát triển kinh tế - xã hội.
Cải cách mô hình chính quyền hai cấp là bước chuyển tư duy quản trị quốc gia then chốt, vượt qua phạm vi điều chỉnh tổ chức đơn thuần. Thành công của cải cách phụ thuộc vào việc thực hiện đồng bộ ba trụ cột chiến lược: phân cấp, phân quyền thực chất gắn liền với trách nhiệm; chuyển đổi số trở thành động lực xuyên suốt và trao cơ hội đổi mới cho đội ngũ cán bộ, đặc biệt là thế hệ trẻ. Mục tiêu cuối cùng không chỉ là giảm thủ tục, mà là kiến tạo một nền hành chính phục vụ, hiện đại và liêm chính, hướng tới phát triển bền vững. Với quyết tâm chính trị cao và vai trò tiên phong của tuổi trẻ, mô hình này sẽ trở thành đòn bẩy mạnh mẽ thúc đẩy đổi mới sáng tạo, góp phần xây dựng một Nhà nước kiến tạo và phục vụ, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển nhanh và bền vững của Việt Nam trong tương lai.
3. Kết luận
Tựu trung lại, việc chuyển đổi sang mô hình chính quyền hai cấp không chỉ dừng lại ở sắp xếp tổ chức bộ máy mà là bước chuyển căn bản trong tư duy quản trị địa phương. Để mô hình này đi vào thực chất và hiệu quả hơn nữa, cần phải thực hiện đồng bộ "cơ chế kiềng ba chân": một là, phân cấp, phân quyền mạnh mẽ gắn liền với trách nhiệm giải trình; hai là, coi chuyển đổi số là động lực xuyên suốt để minh bạch hóa quy trình; và ba là, mạnh dạn trao quyền cho đội ngũ cán bộ trẻ năng động. Thực hiện tốt các yêu cầu này sẽ tạo nền tảng vững chắc để Việt Nam xây dựng thành công Chính phủ kiến tạo, liêm chính, lấy sự hài lòng của người dân và doanh nghiệp làm thước đo, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển nhanh và bền vững trong kỷ nguyên mới.
Tào Thị Thoa - Trường Chính trị tỉnh Đồng Nai