Khi so sánh với châu Á, nơi phát triển mạnh mẽ nền văn hóa nông nghiệp, nhờ vào sự thuần hóa nhiều loài động vật như bò, ngựa, lừa, cừu, và gia cầm thì châu Phi lại chủ yếu duy trì các hoạt động săn bắt và hái lượm. Sự khác biệt này đã hình thành một trạng thái "hạnh phúc" tương đối ổn định, khi người dân bản địa không cần nhiều nỗ lực để đáp ứng nhu cầu ăn uống. Chính điều kiện thiên nhiên trù phú, dễ dàng kiếm thức ăn mà không cần phụ thuộc vào nông nghiệp, đã làm giảm nhu cầu cấp thiết cho việc thuần hóa động vật.
Việc người dân bản địa châu Phi chưa bao giờ thuần hóa được nhiều loài động vật hoang dã ở thảo nguyên là một câu hỏi rất thú vị và có nhiều nguyên nhân phức tạp đan xen vào nhau.
Bản chất của việc thuần hóa là gắn bó với môi trường định cư và phát triển nông nghiệp, nhưng đa phần các dân tộc châu Phi cổ xưa lại sống du mục, không có sự định cư lâu dài. Do đó, việc thiếu một cộng đồng ổn định và nhu cầu dự trữ lương thực cũng dẫn đến việc họ không cần thiết phải thuần hóa động vật để phục vụ canh tác.
Ngoài ra, thuần hóa đòi hỏi các điều kiện cụ thể: động vật cần có chế độ ăn không quá khác biệt so với con người, có khả năng sinh sản nhanh, dễ điều khiển và phù hợp để cung cấp các giá trị sử dụng như lao động, thực phẩm, hoặc phương tiện di chuyển. Tuy nhiên, các loài động vật lớn ở châu Phi như linh dương, ngựa vằn và nhiều loài khác lại không đáp ứng được các tiêu chí này. Chúng quá hoang dã, cảnh giác với con người, và khó điều khiển hơn nhiều so với các loài đã được thuần hóa ở những nơi khác.
Nhiều loài động vật ở thảo nguyên châu Phi có bản tính hung dữ và bảo vệ lãnh thổ rất quyết liệt. Việc tiếp cận và thuần hóa chúng là cực kỳ nguy hiểm.
Trong một chương trình của đài CCTV, Trung Quốc, người dẫn chương trình Chai Jing đã giải thích bảy điều kiện phải đáp ứng để một loài động vật có thể thuần hóa được: không ăn quá nhiều hoặc đòi hỏi nguồn thức ăn vượt khả năng cung cấp của con người; có tốc độ sinh trưởng nhanh; dễ sinh sản và thích nghi với môi trường nuôi nhốt; không quá nhạy cảm với các kích thích bên ngoài; dễ điều khiển và tốt cho con người về mặt kinh tế, sức lao động, thực phẩm, hoặc phương tiện di chuyển.
Tuy nhiên, những loài động vật ở châu Phi, như linh dương và ngựa vằn, lại không có các phẩm chất này. Chúng có xu hướng hoang dã mạnh mẽ, khó kiểm soát và không phù hợp cho công việc lao động, cung cấp thực phẩm hay phương tiện di chuyển ổn định. Ngựa vằn đã từng được người Nam Phi cố gắng thuần hóa để phục vụ cho vận chuyển, nhưng nỗ lực này cũng không bền vững và dần biến mất trong thời kỳ thuộc địa Anh.
Các loài động vật ở châu Phi đã tiến hóa để sống sót trong môi trường khắc nghiệt, có thể tự tìm kiếm thức ăn và nước uống, không phụ thuộc vào con người.
Một số bộ tộc du mục như người Maasai, mặc dù có gia súc nhưng trên thực tế họ cũng không có nhu cầu thuần hóa động vật vì họ thường di chuyển để tìm kiếm nguồn thức ăn, nước uống và địa điểm chăn thả. Gia súc và cừu của người Maasai cũng không phải là động vật bản địa mà được đưa từ các khu vực nông nghiệp khác vào châu Phi khoảng 3.000 năm trước, từ đó tạo nên một hệ thống chăn nuôi đặc biệt. Nhưng với phần lớn dân cư châu Phi cổ, hình thức săn bắt và hái lượm vẫn duy trì như một tập quán truyền thống, thay vì văn hóa thuần hóa và chăn nuôi động vật.
Thảo nguyên châu Phi có khí hậu nóng bức, khô hạn, nguồn thức ăn và nước uống không ổn định. Việc nuôi dưỡng và chăm sóc động vật trong điều kiện như vậy đòi hỏi nhiều nỗ lực và kỹ thuật cao.
Ở những nơi khác trên thế giới, sự phát triển của nông nghiệp và canh tác là yếu tố chủ chốt để thuần hóa động vật. Tuy nhiên, người dân châu Phi thời cổ không đối mặt với nhu cầu cấp thiết về thực phẩm như ở châu Á hay châu Âu, nơi các điều kiện khắc nghiệt hơn và nguồn thực phẩm không đủ dồi dào đã thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp và chăn nuôi. Vì vậy, họ không cần phải đầu tư thời gian và nỗ lực vào quá trình thuần hóa khó khăn, đòi hỏi nhiều thế hệ.
Trong lịch sử, những dân tộc bản địa sống trong môi trường có nguồn thực phẩm tự nhiên phong phú, như người bản địa ở châu Mỹ và châu Phi trước thời kỳ thuộc địa, thường không phát triển nông nghiệp mạnh mẽ và duy trì hình thức sinh sống dựa vào tự nhiên. Điều kiện sống dễ dàng, nguồn thức ăn tự nhiên dồi dào, và văn hóa hái lượm, săn bắt là những yếu tố khiến các cộng đồng này không có động lực mạnh mẽ để phát triển kỹ thuật thuần hóa động vật và tiến lên nền văn minh nông nghiệp.
Sự phát triển của nông nghiệp và nền văn minh gắn liền với thuần hóa động vật thực chất không chỉ là kết quả của sự phát minh kỹ thuật mà còn là kết quả của nhu cầu sống cấp bách và những thay đổi lớn trong môi trường sống. Các dân tộc ở châu Phi đã lựa chọn một lối sống phù hợp với điều kiện tự nhiên và văn hóa của họ, một lối sống bền vững, hài hòa với thiên nhiên. Việc không thuần hóa động vật hoang dã không phải là sự tụt hậu mà là cách thích ứng khéo léo với môi trường sống và duy trì bản sắc văn hóa truyền thống.
Đức Khương
