1. Đặt vấn đề
Kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội là một yêu cầu tất yếu khách quan gắn liền với sự tồn tại và phát triển của mọi quốc gia. Sau thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917, V.I.Lênin đã kiến tạo nên Nhà nước XHCN đầu tiên trên thế giới và để lại những di sản tư tưởng vô cùng quý báu về quản lý, trong đó có tư tưởng về kiểm kê, kiểm soát. Người xác định rõ sự cần thiết, chủ thể, nội dung, đối tượng, hình thức và phương thức tiến hành hoạt động này nhằm ngăn ngừa khuynh hướng tư bản tự phát, chống tham ô lãng phí, thúc đẩy năng suất lao động và xây dựng con người XHCN. Đến nay, tư tưởng V.I.Lênin về kiểm kê, kiểm soát vẫn giữ nguyên tính thời sự và có ý nghĩa to lớn đối với sự nghiệp đổi mới toàn diện, hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực và phòng chống tiêu cực ở Việt Nam.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Vai trò của kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội
Tư tưởng V.I.Lênin về kiểm kê, kiểm soát có nội hàm khá rộng, đó là tổng thể hoạt động lãnh đạo, tổ chức xem xét, xác định lại số lượng, chất lượng sản xuất, lưu thông, phân phối sản phẩm, quá trình thực hiện nhiệm vụ cải tạo, xây dựng chủ nghĩa xã hội của đảng cộng sản, nhà nước xã hội chủ nghĩa, bao hàm trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. Ông khẳng định "Chủ nghĩa xã hội có nghĩa…là lao động xã hội dưới sự kiểm kê, kiểm soát và giám sát nghiêm ngặt nhất của đội tiên phong có tổ chức, tức bộ phận tiên tiến của những người lao động". V.I.Lênin cho rằng thực chất của chính quyền xô viết, cũng như chính thực chất của sự quá độ từ xã hội tư bản chủ nghĩa sang xã hội xã hội chủ nghĩa lại là ở chỗ các nhiệm vụ chính trị giữ địa vị phụ thuộc so với các nhiệm vụ kinh tế. Do đó, kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội chủ nghĩa được tiến hành toàn diện, nhưng trước hết phải hướng vào việc xem xét, kiểm kê, kiểm soát quá trình sản xuất, lưu thông và phân phối sản phẩm.
Ngay sau khi giai cấp vô sản giành được chính quyền, V.I.Lênin đã nhận thức sâu sắc vai trò của kiểm kê, kiểm soát đối với nhiệm vụ quản lý đất nước.
Thứ nhất, kiểm kê, kiểm soát nhằm ngăn ngừa khuynh hướng vận động tự phát tư bản chủ nghĩa trong quá trình cải tạo, xây dựng nền kinh tế xã hội chủ nghĩa; khắc phục những thói quen và những truyền thống của giai cấp tư sản, giai cấp tiểu tư sản - luôn có tư tưởng chống lại chế độ kiểm soát của nhà nước và đều bảo vệ tính bất khả xâm phạm của "quyền tư hữu thiêng liêng"… là cuộc đấu tranh của ý thức giác ngộ xã hội chủ nghĩa chống lại tính tự phát tư sản - vô chính phủ". Nhiệm vụ hàng đầu đang đặt ra với Chính quyền xô viết theo V.I.Lênin là quản lý nhà nước, mà trước hết là quản lý kinh tế; đây là động lực quan trọng, là điểm mấu chốt để tạo ra năng suất lao động cao, khẳng định tính ưu việt của chế độ xã hội mới.
Thứ hai, kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội góp phần ngăn ngừa tệ tham ô, lãng phí, làm thất thoát tài sản của Nhà nước và nhân dân, giữ vững tính nghiêm minh, hướng tới thực hiện công bằng xã hội. V.I.Lênin nhấn mạnh: "hãy thiết lập sự kiểm soát nghiêm ngặt nhất đối với sản xuất và kiểm kê lương thực. Hãy bắt và đưa ra trước tòa án cách mạng của nhân dân những kẻ nào dám cả gan làm thiệt hại đến sự nghiệp của nhân dân, dù là bằng cách phá hoại sản xuất… mà có hại đối với sự nghiệp hòa bình vĩ đại". V.I.Lênin dẫn giải và đề cao vai trò của kiểm kê, kiểm soát trong bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật, ông cho rằng việc chấp hành các quyết định, quy định của Chính quyền Xô viết tạo ra một môi trường pháp lý làm điểm tựa căn bản cho sự vận hành guồng máy xã hội là hết sức quan trọng và bức thiết.
Thứ ba, kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội xã hội chủ nghĩa hướng tới thúc đẩy nâng cao năng suất lao động. V.I.Lênin cho rằng sau khi giành được chính quyền, phải chuyển trọng tâm của cuộc đấu tranh cách mạng sang quản lý và phát triển nền kinh tế quốc dân, tăng cường công tác kiểm kê, kiểm soát để hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục sản xuất, nâng cao năng suất lao động, bởi "xét đến cùng thì năng suất lao động là cái quan trọng nhất, chủ yếu nhất cho thắng lợi của chế độ xã hội mới". Để tạo ra những tiền đề vật chất - kỹ thuật cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, nâng cao năng suất lao động. Tổ chức kiểm kê, kiểm soát việc sản xuất, trao đổi sản phẩm chặt chẽ, hiệu quả là điều kiện để xây dựng nền móng vững chắc của xã hội xã hội chủ nghĩa.
Thứ tư, thực hiện kiểm kê, kiểm soát nhằm giáo dục và xây dựng ý thức xã hội chủ nghĩa, nâng cao hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước và củng cố niềm tin của người dân vào chính quyền nhà nước. Theo V.I.Lênin, chủ nghĩa xã hội đòi hỏi một bước tiến có ý thức và có tính chất quần chúng để đi tới một năng suất lao động cao hơn năng suất của chủ nghĩa tư bản dựa trên cơ sở những kết quả mà chủ nghĩa tư bản đã đạt được. Ông cho rằng tăng cường kiểm kê, kiểm soát góp phần xây dựng giai cấp công nhân ngày càng tiên tiến, có tính tổ chức và kỷ luật cao. Để giữ vững bản chất cách mạng, tiên tiến, triệt để của giai cấp công nhân cần thiết phải tăng cường quản lý quá trình tổ chức lao động, ý thức kỷ luật, việc học tập chính trị của công nhân.
2.2. Nội dung, đối tượng kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội
V.I.Lênin tiếp cận xã hội theo nghĩa rộng, đó là một chỉnh thể, có tính hệ thống, bao gồm toàn bộ các mặt, các lĩnh vực của đời sống, các cấu trúc của từng phần tử hợp thành và định vị chúng trong một cấu trúc lớn toàn thể, trong lịch sử vận động, phát triển và biến đổi của cả hệ lớn này. Người nhấn mạnh rằng, quan điểm biện chứng bắt buộc người ta phải coi xã hội là một hệ thống toàn vẹn, "một cơ thể sống đang hoạt động và phát triển".
Thành công của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội phụ thuộc vào sự phát triển các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, trong một hệ thống chung bao gồm kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng; nhiệm vụ của quản lý xã hội là xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa cộng sản, củng cố và hoàn thiện các quan hệ xã hội xã hội chủ nghĩa, giáo dục con người mới. Do đó, V.I.Lênin khẳng định nội dung kiểm kê, kiểm soát phải toàn diện, trong đó tập trung vào việc thực hiện các chỉ thị, nghị quyết của Đảng, pháp luật Nhà nước, chức trách của cán bộ, cơ quan quản lý nhà nước. Người yêu cầu đảng cộng sản phải lãnh đạo không chỉ có đấu tranh kinh tế mà cả cuộc đấu tranh chính trị, phải tăng cường quản lý các quá trình chính trị - xã hội để kịp thời phát hiện ra những sai lầm, khuyết điểm của chính quyền nhà nước, hiện thực hóa lý tưởng xã hội chủ nghĩa. V.I.Lênin cũng chỉ rõ chính trị không thể không chiếm vị trí hàng đầu so với kinh tế, để giữ vững định hướng giai cấp trong quản lý nền sản xuất, nhất thiết phải quản lý chặt chẽ các quá trình chính trị; đồng thời, tiến hành kiểm kê, kiểm soát chặt chẽ việc sản xuất, phân phối, lưu thông, đóng thuế của các doanh nghiệp nhằm giữ nghiêm pháp luật, thực hiện công bằng xã hội, tạo điều kiện cho nền kinh tế hoạt động hiệu quả, thông suốt.
2.3. Yêu cầu, biện pháp kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội
Trong Chính quyền Xô viết, V.I.Lênin yêu cầu việc kiểm soát phải thật sự dân chủ, chủ thể của kiểm kê, kiểm soát là Nhà nước xã hội chủ nghĩa, mà trực tiếp là công nhân, nông dân, binh lính. Ông viết: "…thực hiện việc kiểm soát thật sự dân chủ của công nhân và nông dân đối với bọn bóc lột, bọn địa chủ và bọn tư bản". Sự kiểm soát đó phải được tiến hành trong cả nước, bao trùm rộng khắp, chính xác nhất, tận tâm nhất đối với việc sản xuất và phân phối sản phẩm. V.I.Lênin đề nghị: "Chính phủ xô viết phải thiết lập ngay, trên phạm vi toàn quốc, chế độ công nhân kiểm soát sản xuất và tiêu dùng". Lúc đầu là sự kiểm soát của công nhân, sau đó sẽ do toàn thể dân cư, những lực lượng từng được gọi là "tầng lớp dưới", những giai cấp bị áp bức, bóc lột tiến hành.
Để kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội có hiệu quả, V.I.Lênin yêu cầu phải tổ chức lôi cuốn toàn dân tham gia thì mới khắc phục được những hành vi tiêu cực trong xã hội. Nhân dân là chủ thể tích cực, sáng tạo của quản lý xã hội xã hội chủ nghĩa. Đây là bản chất ưu việt của quản lý dưới chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa. Theo V.I.Lênin, kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội xã hội xã hội chủ nghĩa phải thu hút, tập hợp hàng triệu công dân tham gia ngày càng tích cực hơn vào công tác của các cơ quan chính quyền, vào công việc quản lý xã hội. Người cho rằng trí tuệ của hàng chục triệu con người sáng tạo sẽ tạo ra cái cao hơn rất nhiều so với sự tiên đoán vĩ đại và thiên tài nhất. Những biểu hiện kém văn hóa của đội ngũ cán bộ, công chức trong quản lý xã hội như quan liêu xa thực tế, xa cấp dưới và xa dân, chỉ làm việc theo kiểu bàn giấy, không biết "tính toán tiền nong cho cẩn thận và thành thực"; không chịu "chi tiêu tiết kiệm", "lười biếng", "tham ô" và không "làm theo kỷ luật" sẽ làm cho mọi biện pháp quản lý của nhà nước đều lơ lửng trên không trung và không mang lại kết quả gì cả.
Để nâng cao hiệu quả công tác kiểm kê, kiểm soát, V.I.Lênin cho rằng phải tổ chức chặt chẽ công tác kiểm kê, kiểm soát, phương thức thức kiểm kê, kiểm soát tiến hành phải đa dạng. Người ủng hộ giai cấp vô sản tiến hành kiểm kê, kiểm soát theo luật pháp với chế độ thưởng, phạt nghiêm minh, kiểm soát từ dưới lên do công nhân và nông dân giám sát kết hợp với kiểm tra của cơ quan kiểm tra chuyên trách.
Công khai, minh bạch, coi trọng tính thực chất việc kiểm kê, kiểm soát là một biện pháp quan trọng, là thuộc tính bản chất của hoạt động kiểm kê, kiểm soát dưới chủ nghĩa xã hội; quan tâm đến việc tuyển dụng cán bộ, nhân viên vào Ủy ban kiểm tra trung ương phải thực sự là những người trung thực và đủ năng lực công vụ; nên lựa chọn những cán bộ ưu tú của Bộ Dân ủy thanh tra công - nông và bồi dưỡng họ thành những người cộng tác hết sức và tuyệt đối tin cậy. Không chỉ xác định nguyên tắc, quan điểm kiểm kê, kiểm soát, V.I.Lênin còn là nhà tổ chức, quản lý xã hội thiên tài; Người cùng Đảng Bônsêvích Nga đã lãnh đạo nước Nga lập nên bộ máy nhà nước Xô viết, lãnh đạo nhân dân khôi phục, phát triển kinh tế xã hội, đấu tranh chống sự can thiệp của 14 nước đế quốc và sự chống đối các lực lượng phản động trong nước, giữ vững chính quyền non trẻ. Đó thực sự là kiểu mẫu cho chúng ta, các nước xã hội chủ nghĩa học tập, noi theo.
2.4. Định hướng vận dụng tư tưởng của V.I.Lênin về kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội ở Việt Nam hiện nay
Di sản tư tưởng và thực tiễn hoạt động của V.I.Lênin trong việc kiểm kê, kiểm soát đã để lại cho chúng ta những bài học, kinh nghiệm bổ ích, nóng hổi tính thời sự đối với việc nâng cao hiệu quả kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội ở nước ta hiện nay. Trung thành và vận dụng sáng tạo tư tưởng của V.I.Lênin, qua gần 40 năm đổi mới, Đảng, Nhà nước ta đã tăng cường công tác quản lý xã hội, kiểm kê, kiểm soát một cách toàn diện và đã đạt được những thành tựu quan trọng: Kinh tế vĩ mô ổn định, lạm phát luôn được kiểm soát ở mức thấp. Công tác kiểm tra, giám sát và đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực được các cấp triển khai quyết liệt, có bước đột phá và đạt những kết quả rõ rệt; các cơ chế kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội ngày càng được hoàn thiện.
Tuy nhiên, nghiêm túc đánh giá, Đảng, Nhà nước ta thừa nhận công tác kiểm kê, kiểm soát vẫn còn không ít hạn chế: Nhiều doanh nghiệp nhà nước hiệu quả sản xuất, kinh doanh còn thấp; tình trạng nợ, thua lỗ, lãng phí còn lớn. Tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên và tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí chưa được ngăn chặn và đẩy lùi; tội phạm và tệ nạn xã hội còn diễn biến phức tạp; hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước, quản lý phát triển xã hội còn nhiều bất cập. Các vụ việc tham nhũng, tiêu cực những năm gần đây có nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân do buông lỏng công tác kiểm kê, kiểm soát trong tổ chức thực thi quyền lực và quản lý tài sản của Nhà nước. Đảng ta nghiêm túc thừa nhận: "Cơ chế kiểm soát quyền lực trong Đảng, Nhà nước chưa thật đầy đủ, đồng bộ; hiệu lực, hiệu quả chưa cao. Việc thể chế hóa, cụ thể hóa một số nghị quyết của Đảng còn chậm; tổ chức thực hiện vẫn là khâu yếu".
Để khắc phục những khuyết điểm trên, đòi hỏi chúng ta phải học tập, vận dụng tư tưởng V.I.Lênin về kiểm kê, kiểm soát một cách sáng tạo, đúng đắn, trong đó cần tập trung giải quyết các vấn đề sau:
Một là, coi trọng và phát huy có hiệu quả vai trò của các tổ chức, lực lượng và Nhân dân trong kiểm kê, kiểm soát. Đề cao trách nhiệm của các cơ quan dân cử, Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân, các phương tiện thông tin đại chúng và nhân dân kịp thời phát hiện, phản ánh, kiến nghị, đấu tranh với các hành vi tiêu cực trong xã hội và trong phòng, chống tham nhũng, lãng phí. Kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội phải bám sát bài học kinh nghiệm lớn được rút ra sau gần 40 năm đổi mới đất nước đó là: "Nhân dân là trung tâm, là chủ thể của công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; mọi chủ trương, chính sách phải thực sự xuất phát từ cuộc sống, nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu phấn đấu. Thắt chặt mối quan hệ mật thiết giữa Đảng với nhân dân, dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng; củng cố và tăng cường niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, chế độ xã hội chủ nghĩa".
Hai là, kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội ở nước ta hiện nay phải toàn diện, trong đó tập trung kiểm kê, kiểm soát thực thi các chủ trương, chính sách của Đảng và ý thức chấp hành pháp luật của Nhà nước, các chính sách phát triển kinh tế - xã hội, nhất là các chương trình, dự án kinh tế trọng điểm quốc gia, các công trình có ý nghĩa thúc đẩy sự phát triển của địa phương và đất nước, góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân; kiểm kê, kiểm soát việc thực hiện các chính sách dân tộc, tôn giáo, vùng sâu, vùng xa, vùng có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn. Kiên quyết ngăn chặn, xử lý nghiêm các hành vi tham nhũng, trục lợi, làm thất thoát vốn, nguồn thu ngân sách Nhà nước.
Tiến hành kiểm soát, giám sát việc thực hiện chức trách, nhiệm vụ của người đứng đầu gắn với phát huy vai trò tự giác nêu gương của cán bộ, đảng viên nhất là cán bộ chủ chốt. Thực hiện tốt công tác kiểm tra, giám sát việc chấp hành Cương lĩnh, Điều lệ, nghị quyết, chỉ thị, quy định, quy chế của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; tăng cường trách nhiệm nêu gương, thực thi công vụ của cán bộ, công chức, viên chức; Khắc phục những biểu hiện thờ ơ, vô cảm, thiếu trách nhiệm và mọi hành vi tham nhũng, lãng phí trong quá trình công tác.
Ba là, đẩy mạnh kiểm soát hiệu lực, hiệu quả hoạt động thực tiễn của bộ máy Nhà nước và cá nhân. Hoàn thiện thể chế, chức năng, nhiệm vụ, phương thức vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xác định rõ cơ chế phân công, kiểm soát quyền lực nhà nước, các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Xác định rõ hơn quyền hạn, trách nhiệm của mỗi quyền và cơ chế phối hợp trong việc thực hiện, kiểm soát các quyền ở cấp chính quyền. Đẩy mạnh các giải pháp đấu tranh phòng, chống tội phạm và tệ nạn xã hội. Tiếp cục cải cách bộ máy Nhà nước, trong đó nòng cốt là cơ quan kiểm tra, thanh tra của Đảng, Nhà nước theo hướng tinh, gọn, hoạt động hiệu quả. Đồng thời với việc tinh giản biên chế cần đặc biệt quan tâm đến việc tuyển chọn cán bộ, công chức, đặc biệt là người đứng đầu có uy tín, có năng lực quản lý, điều hành, thực thi công vụ tốt. Công tác xét tuyển cán bộ, công chức, viên chức phải đúng nguyên tắc, đúng quy trình, lựa chọn những cán bộ đủ điều kiện, tiêu chuẩn về phẩm chất, năng lực vào bộ máy, đưa họ rèn luyện, thử thách trong thực tế.
Bốn là, công tác kiểm kê, kiểm soát của bộ máy nhà nước phải bảo đảm tính công khai, minh bạch, đúng người, đúng việc, đúng thực tế, làm tốt công tác thông báo các kết luận, kết quả kiểm tra, thanh tra, nhất là các vụ việc được dư luận quan tâm nhằm lối cuốn, củng cố niềm tin của nhân dân đối với hoạt động này của Đảng, Nhà nước ta; nghiêm túc kiểm điểm, phê bình các biểu hiện kiểm tra chung chung, hình thức, qua loa, đại khái, e dè, nể nang trong công tác kiểm kê, kiểm soát. Phát huy vai trò của báo chí và định hướng dư luận trong phê phán các hành vi sai trái về tổ chức và thực hiện kiểm kê, kiểm soát.
3. Kết luận
Tư tưởng V.I.Lênin về kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội xã hội chủ nghĩa có nội dung phong phú, toàn diện, góp phần bổ sung, phát triển, làm sâu sắc tư tưởng quản lý xã hội của C.Mác, Ph.Ăngghen trên nhiều phương diện. V.I.Lênin đã cùng với Đảng Bôn sê vích Nga (sau là Đảng Cộng sản Liên Xô) hiện thực hóa những tư tưởng ấy trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và đã đem lại những thành tựu to lớn. Vận dụng tư tưởng V.I.Lênin về kiểm kê, kiểm soát trong quản lý xã hội ở nước ta hiện nay cần tổ chức học tập, nghiên cứu, nắm vững bản chất cách mạng, khoa học của tư tưởng V.I.Lênin; nâng cao năng lực quản lý xã hội cho các chủ thể; quản lý chặt chẽ mọi mặt đời sống xã hội; hoàn thiện cơ chế quản lý, xây dựng văn hóa quản lý cho đội ngũ cán bộ, công chức nhất là đạo đức công vụ.
Đoàn Thị Kim Ngân
Trường Tiểu học Hoà Lạc, xã Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh