Ngày 8/10/2025, Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển công bố Giải Nobel Hóa học năm 2025 vinh danh GS Omar M. Yaghi, cùng hai nhà khoa học Susumu Kitagawa và Richard Robson, với công trình mang tính cách mạng “Sự phát triển khung kim loại – hữu cơ (metal-organic frameworks, MOF)”. Công trình này mở ra một hướng đi hoàn toàn mới trong lĩnh vực hóa học vật liệu – nơi các phân tử được lắp ráp theo cấu trúc tinh thể có độ xốp cao và khả năng ứng dụng vượt trội trong lưu trữ năng lượng, lọc khí, xúc tác, và nhiều lĩnh vực công nghệ xanh.
Giải thưởng không chỉ là sự ghi nhận cho những đột phá của hóa học hiện đại, mà còn là niềm tự hào đặc biệt đối với Việt Nam. Bởi trong hành trình khoa học của GS Omar M. Yaghi, một phần quan trọng gắn bó với Đại học Quốc gia TP.HCM (ĐHQG-HCM) – nơi ông đặt nền móng cho mối quan hệ hợp tác quốc tế đầu tiên trong nghiên cứu vật liệu nano và phân tử, dẫn đến sự ra đời của Trung tâm Nghiên cứu Vật liệu Cấu trúc Nano và Phân tử (MANAR) vào năm 2011, tiền thân của INOMAR ngày nay.
Người khai mở một lĩnh vực khoa học mới
Được mệnh danh là “cha đẻ của hóa học liên kết (Reticular Chemistry)”, GS Omar M. Yaghi đã thay đổi cách giới khoa học hiểu về vật liệu. Thay vì chỉ nghiên cứu các hợp chất đơn lẻ, ông xây dựng một tư duy mới: lắp ráp các đơn vị phân tử nhỏ để tạo nên mạng tinh thể ba chiều có cấu trúc và chức năng được thiết kế sẵn.
Những vật liệu ông tạo ra – đặc biệt là MOFs (Metal-Organic Frameworks) và COFs (Covalent Organic Frameworks) – có diện tích bề mặt khổng lồ, khả năng lưu trữ khí vượt trội, hấp thụ CO₂, lọc nước, lưu trữ hydro và ứng dụng trong năng lượng tái tạo. Chính sự kết hợp giữa khoa học cơ bản và tính ứng dụng này đã giúp GS Yaghi được vinh danh với Giải Nobel Hóa học 2025, khẳng định vai trò tiên phong của ông trong thế kỷ XXI.
MANAR – Cầu nối đầu tiên giữa ĐHQG-HCM và GS Omar M. Yaghi
Ngày 12/12/2011, ĐHQG-HCM chính thức thành lập Trung tâm Nghiên cứu Vật liệu Cấu trúc Nano và Phân tử (MANAR – Center for Molecular and Nano Architecture Research). Đây là kết quả của thỏa thuận hợp tác giữa ĐHQG-HCM và Đại học California, Berkeley (UCB), nơi GS Yaghi khi đó là Giám đốc Trung tâm Khoa học Nano và Vật liệu Berkeley.
MANAR được hình thành với tầm nhìn xây dựng môi trường nghiên cứu tiên tiến, nơi các nhà khoa học Việt Nam có thể tiếp cận phương pháp, thiết bị và tư duy khoa học hiện đại. Dưới sự dẫn dắt khoa học của GS Yaghi, MANAR nhanh chóng trở thành biểu tượng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực vật liệu.
Tại đây, nhiều nhà nghiên cứu trẻ Việt Nam được đào tạo và tham gia các dự án về vật liệu khung xốp (MOFs, COFs) – chính là lĩnh vực đưa GS Yaghi đến với giải thưởng Nobel. MANAR không chỉ là phòng thí nghiệm, mà còn là bước khởi đầu của một cộng đồng khoa học vật liệu Việt Nam hội nhập toàn cầu.
GS Omar M. Yaghi từng nhiều lần đến TP.HCM, thăm khuôn viên ĐHQG-HCM, trực tiếp khảo sát và định hướng chiến lược phát triển cho trung tâm. Cùng với PGS.TS Phan Thanh Bình – nguyên Giám đốc ĐHQG-HCM, ông đã xây dựng nền tảng đầu tiên cho hợp tác khoa học giữa Việt Nam và một trong những đại học hàng đầu thế giới.
INOMAR – Kế thừa và phát huy tầm nhìn tiên phong
Đến ngày 8/5/2016, MANAR chính thức được tái cấu trúc và đổi tên thành INOMAR (Trung tâm Vật liệu Cấu trúc Nano và Phân tử – Institute for Molecular and Nano Architecture Research), thuộc ĐHQG-HCM.
INOMAR được xem là sự kế thừa và mở rộng của MANAR, với mục tiêu không chỉ nghiên cứu MOFs, COFs mà còn mở sang các hướng vật liệu thông minh, năng lượng sạch, vật liệu sinh học và công nghệ bền vững.
Với tinh thần khoa học mà GS Yaghi khởi xướng – khoa học phải gắn với ứng dụng, nghiên cứu phải đi cùng đổi mới và phục vụ con người – INOMAR đã không ngừng mở rộng hợp tác với các viện nghiên cứu, doanh nghiệp, đồng thời đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực vật liệu tiên tiến.
Đến nay, INOMAR đã trở thành trung tâm nghiên cứu đầu ngành của Việt Nam trong lĩnh vực vật liệu nano – phân tử, nơi quy tụ đội ngũ các nhà khoa học trẻ, năng động, đang tiếp bước con đường mà GS Yaghi đã khởi xướng hơn một thập kỷ trước.
Giải Nobel Hóa học 2025 – Niềm tự hào và nguồn cảm hứng cho khoa học Việt Nam
Khi GS Omar M. Yaghi được xướng tên trong lễ công bố Giải Nobel Hóa học 2025, niềm vui không chỉ dành cho cộng đồng khoa học quốc tế, mà còn vang vọng tại ĐHQG-HCM – nơi ông từng gắn bó, cống hiến và truyền cảm hứng.
PGS.TS Phan Thanh Bình, nguyên Giám đốc ĐHQG-HCM, người từng trao danh hiệu Giáo sư Danh dự cho GS Yaghi vào ngày 12/12/2011, chia sẻ: "Giải Nobel của GS Yaghi là minh chứng cho tầm nhìn và giá trị bền vững của khoa học cơ bản. Với chúng ta, đây còn là lời khẳng định rằng, nếu có niềm đam mê và hợp tác đúng hướng, Việt Nam hoàn toàn có thể hội nhập vào dòng chảy khoa học toàn cầu.".
Sự kiện này cũng gợi lại hành trình hơn 14 năm qua – từ MANAR (2011) đến INOMAR (2016), và nay là Viện Công nghệ Vật liệu Tiên tiến ĐHQG-HCM (2025) – biểu tượng của một tầm nhìn dài hạn trong phát triển khoa học công nghệ Việt Nam.
Từ MANAR đến INOMAR – Dấu mốc phát triển của khoa học vật liệu Việt Nam
2011 – Thành lập MANAR:
ĐHQG-HCM hợp tác với Đại học California, Berkeley, dưới sự cố vấn khoa học của GS Omar M. Yaghi. Đây là trung tâm tiên phong tại Việt Nam nghiên cứu về vật liệu khung xốp (MOFs, COFs) và hóa học liên kết.
2016 – Thành lập INOMAR:
MANAR được tái cấu trúc thành Trung tâm Vật liệu Cấu trúc Nano và Phân tử (INOMAR), mở rộng sang vật liệu thông minh, năng lượng sạch, vật liệu sinh học và các công nghệ bền vững.
2025 – Thành lập Viện Công nghệ Vật liệu Tiên tiến ĐHQG-HCM:
Trên cơ sở hợp nhất INOMAR và Viện Công nghệ Nano, ĐHQG-HCM thành lập viện mới, hướng tới xây dựng hệ sinh thái khoa học vật liệu hội nhập quốc tế, gắn kết nghiên cứu – đổi mới – chuyển giao công nghệ.
Một di sản khoa học bền vững
Từ mối quan hệ hợp tác giữa GS Omar M. Yaghi và ĐHQG-HCM, đến nay, Việt Nam đã có một đội ngũ nghiên cứu vật liệu nano – phân tử trưởng thành, nhiều công trình được công bố quốc tế, nhiều hướng nghiên cứu mới ra đời từ nền tảng ông đặt ra.
Giải Nobel Hóa học 2025 vì thế không chỉ là phần thưởng của một cá nhân, mà còn là sự ghi nhận cho giá trị lâu dài của hợp tác khoa học quốc tế, cho tầm nhìn mà hơn một thập kỷ trước, GS Yaghi và ĐHQG-HCM đã cùng nhau xây dựng: "Khoa học không biên giới – tri thức là cầu nối giữa các quốc gia, giữa con người và tương lai."
Tấn Tài