Ảnh minh họa
Bằng việc sử dụng bảng hỏi với 450 thanh niên nông thôn tại Bắc Giang, Thanh Hoá và Tiền Giang cho thấy, đa số thanh niên nông thôn hiện đang tham gia trong các mô hình kinh tế nông nghiệp thuộc lĩnh vực chăn nuôi, trồng trọt. Nhiều mô hình mang lại hiệu quả tốt, lợi nhuận cao, giải quyết được việc làm cho thanh niên địa phương. Tuy vậy, các mô hình vẫn còn gặp một số khó khăn như: thiếu máy móc, cơ sở vật chất, thiếu chính sách hỗ trợ về đất đai. Cuối bài viết nhóm tác giả cũng đề xuất một số giải pháp trọng tâm để giúp thanh niên niên nông thôn phát triển các mô hình kinh tế nông nghiệp tuần hoàn hiệu quả.
1. Đặt vấn đề
Nông thôn là địa bàn sinh sống chủ yếu của hộ gia đình nông dân, có chức năng quan trọng là sản xuất và cung ứng nông sản cho xã hội. Theo báo cáo điều tra của Tổng cục Thống kê về Lao động và Việc làm năm 2021 thì lực lượng lao động ở khu vực nông thôn có tới 36,7 triệu người tức là chiếm 67% lực lượng lao động của cả nước (Tổng cục Thống kê, 2021). Vì vậy, phát triển nông nghiệp và nông thôn luôn giành được sự quan tâm to lớn của Đảng và Nhà nước, nhiều chủ trương ban hành và tổ chức thực hiện hiệu quả đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể làm thay đổi bộ mặt nông thôn. Tầm nhìn hướng đến năm 2030, kinh tế nông nghiệp sẽ đổi mới từ sản xuất nông nghiệp sang kinh tế nông nghiệp theo hướng bền vững. Điều này đòi hỏi phải hình thành được một đội ngũ nông dân chuyên nghiệp trong xu thế toàn cầu hóa này.
Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới xác định nông thôn mới là nền tảng, cơ cấu lại nông nghiệp là căn bản, nông dân là chủ thể. Với định hướng đó, phong trào khởi nghiệp nông nghiệp gắn với xây dựng nông thôn mới được Chính phủ và các chính quyền các địa phương đặc biệt quan tâm và triển khai để khuyến khích người dân nông thôn mạnh dạn lập nghiệp, góp phần nâng cao giá trị và đưa các sản phẩm đặc trưng vùng miền của Việt Nam đến với bạn bè quốc tế. Phong trào khởi nghiệp nông nghiệp khu vực nông thôn tập trung vào ba trụ cột chính là: Đào tạo nâng cao năng lực khởi nghiệp; tạo dựng môi trường khởi nghiệp và hỗ trợ vốn và pháp lý cho thanh niên và những người muốn khởi nghiệp.
Nông nghiệp tuần hoàn là nền nông nghiệp áp dụng các nguyên tắc của Kinh tế tuần hoàn vào thực hành sản xuất, kinh doanh, phân phối và tiêu dùng các sản phẩm nông nghiệp (Cù Phúc Thành, 2021). Sản xuất nông nghiệp tuần hoàn là quá trình sản xuất theo chu trình khép kín thông qua việc áp dụng các tiến bộ khoa học - kỹ thuật, công nghệ sinh học mà các chất thải, phế phụ phẩm sẽ được tái chế, quay lại làm nguyên liệu đầu vào cho quá trình nuôi trồng, chế biến, tạo ra sản phẩm an toàn, chất lượng cao, giảm ô nhiễm môi trường, bảo vệ sinh thái và sức khỏe con người. Trong những năm qua, Trung ương Đoàn đã đồng hành cùng thanh niên cả nước trong phát triển nông nghiệp hữu cơ, áp dụng quy trình sản xuất bảo vệ môi trường, tiết kiệm tài nguyên và nâng cao giá trị sản phẩm. Giá trị xanh, bền vững không còn là xu hướng. Giảm phát thải, tối ưu hóa quy trình sản xuất, hạn chế tác động tiêu cực đến môi trường… không còn là khẩu hiệu, hay khuyến nghị cho tương lai, mà đã hiện diện trong mọi hoạt động của sản xuất, sinh hoạt hằng ngày.
Thanh niên nông thôn nói riêng và thanh niên nói chung sẽ là chủ thể của nền kinh tế. Vì vậy, việc tham gia vận hành và hoạt động trong các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp sẽ là xu hướng nổi trội của thanh niên nông thôn. Vì thế, việc nghiên cứu thực trạng hoạt động của một số mô hình kinh tế hiệu quả trong lĩnh vực nông nghiệp theo hướng tuần hoàn từ đó đề xuất giải pháp để phát triển các mô hình này là rất cần thiết, có ý nghĩa lớn cả về mặt lý luận và thực tiễn.
Nghiên cứu được thực hiện tại ba địa bàn là: Bắc Giang, Thanh Hoá và Tiền Giang với sự tham gia khảo sát của 450 thanh niên nông thôn (là những người đang làm chủ mô hình hoặc tham gia mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp) với cơ cấu cụ thể bao gồm:
Theo giới tính: Nam có 250 người chiếm 55,6%; nữ có 200 người chiếm 44,4%.
Theo đối tượng: Người gốc địa phương có 341 người chiếm 75,8%; người từ địa phương khác đến có 109 người chiếm 24,2%.
2. Thực trạng mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp của thanh niên nông thôn hiện nay
2.1. Lĩnh vực và thành phần thanh niên xây dựng mô hình kinh tế
Trong số 450 thanh niên được khảo sát, có gần ½ thanh niên đang làm việc trong các mô hình kinh tế thuộc lĩnh vực trồng trọt. Khoảng ¼ thanh niên làm việc trong lĩnh vực chăn nuôi.
Bên cạnh đó, tìm hiểu về thành phần lao động tham gia mô hình kinh tế cho thấy, hơn ½ số mô hình kinh tế có người lao động là thanh niên, người lao động địa phương. Hơn 1/3 mô hình kinh tế có thành phần chính là người nhà, người thân trong gia đình. Chỉ có 8,0% các mô hình có thành phần chính là thanh niên, người lao động đến từ các địa phương khác.
2.2. Hiệu quả của các mô hình
Theo khảo sát kết hợp tìm hiểu thực tế tại địa bàn về thực trạng hoạt động của các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp của thanh niên nông thôn cho thấy, đa số thanh niên (95,3% đồng tình và rất đồng tình) đánh giá các mô hình là có lợi nhuận về kinh tế (tức kinh doanh có lãi); nguồn nguyên liệu được đảm bảo (97,3% đồng tình và rất đồng tình). Đơn cử như mô hình kinh tế tuần hoàn VAC do đoàn viên Khúc Hoàng Việt (sống tại xã Đại Phú, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang) là một điển hình trong thanh niên phát triển mô hình kinh tế nông nghiệp. Năm 2020, Việt bắt đầu khởi nghiệp với 5 lồng nuôi 5.000 con ếch và chỉ sau gần hai tháng chăm sóc, lứa ếch đầu tiên xuất bán được trên 1 tấn, thu lãi gần 30 triệu đồng. Bên cạnh đó, trong quá trình chăn nuôi anh đã tận dụng ao nuôi ếch kết hợp nuôi cá trắm, chép, rô phi đơn tính để làm thức ăn cho ếch. Mô hình này đã giúp anh tiết kiệm chi phí thức ăn cho ếch và có thêm nguồn thu nhập từ bán cá. Ngoài nuôi cá và ếch, anh Hoàng Việt còn nuôi lợn thương phẩm, gà và chim bồ câu kết hợp trồng những giống cây ngắn ngày như ớt, dưa hấu. Đến nay, mô hình VAC của anh Hoàng Việt đã mang lại lợi nhuận cho anh khoảng 350 - 400 triệu đồng/ năm. Hay một trường hợp khác là anh Nguyễn Văn Luân (Thái Bình) đang triển khai mô hình liên kết sản xuất và chế biến lúa gạo mang lại doanh thu đạt 20 tỉ đồng/năm, lợi nhuận 2 tỉ đồng/năm và giải quyết việc làm cho 25 thanh niên. Mô hình này giúp doanh nghiệp của anh phát triển về mặt kinh tế và tạo ra cộng đồng nông dân gắn kết và hỗ trợ nhau. Từ những hiệu quả hoạt động như vậy mà thu nhập của lao động thanh niên nông thôn tại các địa bàn cũng được đảm bảo và duy trì ổn định.
Đặc biệt, nhiều mô hình rất quan tâm đến việc bảo vệ môi trường như: Không xả chất thải chưa qua xử lý ra môi trường; cải thiện chất lượng đất, nước trong quá trình sản xuất; sử dụng các nguồn nguyên, nhiên liệu tái chế. Theo tìm hiểu, từ nhiều năm nay, các thành viên Hợp tác xã Hệ sinh thái nông nghiệp Mạnh An, xã Quang Trung (Tân Yên, Bắc Giang) đã tận dụng phụ phẩm từ sâm nam núi Dành chế biến thành thức ăn chăn nuôi gia súc, gia cầm. Thân, lá, bã từ củ sâm được đun thành nước uống cho vật nuôi hoặc băm nhỏ cùng ngô, khoai, sắn, đậu tương, bột cá, cám gạo, một số cây dược liệu khác sau đó ép thành thức ăn chăn nuôi dạng viên. Hiện Hợp tác xã đang nuôi hơn một ngàn con gà và tầm 100 con lợn thịt. Thanh niên nông thôn ở nhiều địa phương trong tỉnh cũng đã tiếp tục duy trì việc ủ rơm, rạ, chất thải từ động vật làm phân bón, góp phần hạn chế phân bón hóa học, tiết kiệm chi phí đầu vào, bảo vệ nguồn đất, nước. Họ còn tận dụng chất thải từ chăn nuôi để nuôi trùn quế; trùn quế tiếp tục được sử dụng làm thức ăn cho chăn nuôi, làm phân bón chất lượng cho cây trồng; tận dụng mùn cưa, phụ phẩm nông nghiệp làm nguyên liệu trồng nấm; thu gom râu ngô, búp ổi để làm trà bằng phương pháp sấy lạnh, giúp tăng nguồn thu từ những thứ tưởng chừng bỏ đi. Ngoài ra, thanh niên nông thôn còn quan tâm canh tác lúa thân thiện với môi trường; chủ động ứng dụng cơ giới hóa vào sản xuất, nhất là sử dụng mạ khay, máy cấy, thiết bị bay không người lái trong phun thuốc bảo vệ thực vật. Cách làm này giúp tiết kiệm khoảng 150 nghìn đồng/sào và giải quyết được vấn đề thiếu lao động.
2.3. Khó khăn trong tham gia các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp của thanh niên nông thôn
Tìm hiểu về những khó khăn của thanh niên nông thôn khi tham gia vào các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp, kết quả khảo sát cho thấy, có 05 khó khăn lớn nhất bao gồm: Thiếu cơ sở vật chất, máy móc (40,9%); số lượng lao động địa phương hạn chế (36,9%); chính sách hỗ trợ về đất đai còn thiếu (32,9%); thiếu kiến thức xây dựng mô hình kinh tế (32,9%) và thiếu sự hỗ trợ về thị trường tiêu thụ (32,4%). Thực tế thấy rằng, việc thiếu cơ sở vật chất, máy móc phục vụ cho quá trình sản xuất và phát triển của các mô hình kinh tế, nhất là mô hình kinh tế nông nghiệp sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất lao động và chất lượng các sản phẩm. Việc thiếu cơ sở vật chất, máy móc xuất phát từ thực trạng nhiều mô hình kinh tế của thanh niên thiếu vốn đầu tư. Bên cạnh đó, trong quá trình tìm hiểu chúng tôi nhận thấy, số lượng lao động thanh niên nông thôn ở địa phương tại một số địa bàn, khu vực khá khan hiếm, một bộ phận không nhỏ thanh niên có xu hướng di cư đến địa bàn khác để làm việc, lập nghiệp. Bên cạnh đó, chính sách về đất nông nghiệp vẫn còn nhiều nút thắt, bất cập, chẳng hạn như: thuế và phí liên quan đến chuyển nhượng đất nông nghiệp bị áp chung như các bất động sản khác, còn tương đối cao so với lợi nhuận có thể tạo ra từ sản xuất nông nghiệp; chưa có chính sách cho hợp tác xã được thuê đất công ích, chưa tạo điều kiện thuận lợi cho hợp tác xã nông nghiệp được thuê đất làm trụ sở và sản xuất kinh doanh; chưa có chính sách ưu tiên quỹ đất để xây dựng các khu chế biến nông sản; chưa có quỹ đất ổn định, lâu dài để phát triển vùng nguyên liệu của các nhà máy chế biến, bảo quản nông sản chủ lực.
3. Giải pháp phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp của thanh niên nông thôn hiện nay
Từ thực trạng nêu trên, để phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp của thanh niên nông thôn hiện nay, theo chúng tôi cần tập trung vào một số giải pháp sau đây:
Một là: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền cho thanh niên nói chung và thanh niên nói riêng về lợi ích, cách thức xây dựng mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp; tuyên truyền về các cơ chế, chính sách có liên quan trong lĩnh vực này đến đông đảo chính quyền địa phương và thanh niên trên đa dạng các kênh thông tin, truyền thông, nhất là qua hệ thống truyền thông, báo chí của Đoàn.
Hai là, Đoàn thanh niên phối hợp với chính quyền địa phương, doanh nghiệp trên địa bàn tổ chức các buổi đào tạo, tập huấn về kiến thức, kỹ thuật, kỹ năng xây dựng, vận hành các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp cho thanh niên nông thôn ở địa phương. Cử các chuyên gia, nhóm chuyên gia trong lĩnh vực nông nghiệp tuần hoàn hướng dẫn thanh niên xây dựng mô hình kinh tế.
Ba là: Có cơ chế, chính sách linh hoạt, thông thoáng cho thanh niên nông thôn khởi nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp; có các chính sách khuyến khích thanh niên nông thôn đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp tuần hoàn, đặc biệt là những lĩnh vực phù hợp với văn hoá, thế mạnh, thổ nhưỡng của địa phương và những lĩnh vực giúp giải quyết việc làm cho thanh niên địa phương.
Bốn là: Tăng cường các hoạt động giao lưu, học hỏi, chia sẻ kinh nghiệm giữa các mô hình kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực nông nghiệp giữa các mô hình trong cùng một địa phương hoặc giữa các địa phương với nhau.
Năm là: Thành lập các câu lạc bộ thanh niên khởi nghiệp, câu lạc bộ thanh niên làm kinh tế nông nghiệp để cùng chia sẻ kinh nghiệm, kiến thức, cùng giúp đỡ nhau vượt qua các khó khăn trong quá trình xây dựng, vận hành và phát triển các mô hình hiệu quả.
Sáu là: Chính quyền địa phương và người dân cần tăng cường hoạt động kiểm tra, giám sát hoạt động của các mô hình kinh tế trên địa bàn, tránh để các mô hình xả rác thải, nước thải ô nhiễm ra môi trường. Có biện pháp và chế tài xử phạt mạnh đối với các hành vi vi phạm.
Bảy là: Chính quyền địa phương, tổ chức Đoàn cần phối hợp cùng với các doanh nghiệp, tổ chức, đơn vị liên quan trên địa bàn tìm đầu ra cho các sản phẩm nông nghiệp của thanh niên nông thôn. Hỗ trợ việc xây dựng thương hiệu cho các sản phẩm, nhất là các sản phẩm thế mạnh, đặc sản của địa phương.
-----------------------------------------------------------------
* Bài viết là một phần kết quả nghiên cứu của Đề tài cấp Bộ năm 2025 “Nghiên cứu phát triển một số mô hình kinh tế hiệu quả trong lĩnh vực nông nghiệp của thanh niên nông thôn hiện nay”, mã số ĐT.KXĐTN 25- 04 do Ths. Nguyễn Thị Thu Vân làm chủ nhiệm, Viện Nghiên cứu Thanh niên chủ trì.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Cù Phúc Thành (2021), Tổng quan tài liệu nghiên cứu Nông nghiệp tuần hoàn, Trang Thông tin điện tử Viện nghiên cứu Kinh tế và Phát triển nguồn nhân lực (Link: http://viennckt-ied.tueba.edu.vn/bai-viet/ Tong-Quan-Tai-Lieu-Nghien-Cuu-Nong-Nghiep-TuanHoan-124.html; truy cập ngày 01/5/2025).
2. Tổng cục Thống kê (2021), Báo cáo Lao động và Việc làm năm 2021.