1. Giới thiệu
Giữa xu thế toàn cầu hóa, sinh viên đại học không chỉ được trang bị tri thức chuyên môn mà còn phải được hình thành bản lĩnh chính trị và ý thức công dân toàn cầu. Giáo dục tư tưởng và chính trị (GDTT-CT) đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng nền tảng tư tưởng vững chắc, định hướng giá trị và củng cố niềm tin cho thế hệ trẻ. Tuy nhiên, cùng với sự bùng nổ của thông tin và ảnh hưởng của các luồng tư tưởng đa chiều, sinh viên dễ đối mặt với những thách thức về nhận thức chính trị và sự dao động trong niềm tin xã hội. Bài viết tập trung phân tích động lực của GDTT-CT trong việc nâng cao nhận thức chính trị và thúc đẩy sự tham gia của sinh viên, từ đó góp phần tạo dựng thế hệ trẻ có trách nhiệm, bản lĩnh và khả năng hội nhập quốc tế.
2. Nội dung
2.1. Toàn cầu hóa và yêu cầu mới đối với giáo dục tư tưởng – chính trị
Toàn cầu hóa đang tác động mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực của đời sống, từ kinh tế, chính trị đến văn hóa, giáo dục. Trước thực tiễn này, sinh viên – với tư cách là lực lượng trí thức trẻ – vừa có nhiều cơ hội tiếp cận tri thức hiện đại, công nghệ tiên tiến, vừa phải đối diện với những thách thức phức tạp về nhận thức tư tưởng và giá trị sống. Sự đa dạng và xung đột giữa các luồng tư tưởng toàn cầu đã khiến việc giáo dục tư tưởng – chính trị (GDTT-CT) trở nên cấp thiết và mang tính chiến lược trong các trường đại học.
Trước hết, toàn cầu hóa mang lại sự giao thoa và va chạm văn hóa, tạo điều kiện cho sinh viên tiếp cận nhiều giá trị, tư tưởng mới. Điều này giúp họ mở rộng tầm nhìn, nhưng đồng thời cũng dễ dẫn đến sự phân hóa, thậm chí dao động trong hệ giá trị chính trị – xã hội. Do đó, GDTT-CT phải đóng vai trò định hướng, giúp sinh viên xây dựng thế giới quan khoa học, nhân sinh quan tiến bộ, cũng như năng lực chọn lọc thông tin trước dòng chảy tư tưởng đa chiều.
Một khía cạnh quan trọng khác là sự phát triển của công nghệ số và mạng xã hội đã thay đổi căn bản cách thức sinh viên tiếp cận thông tin chính trị. Nhiều bạn trẻ hiện nay không chỉ dựa vào sách vở hay bài giảng truyền thống, mà chủ yếu tiếp nhận thông tin từ các nền tảng số, nơi vừa chứa đựng tri thức hữu ích, vừa tiềm ẩn nguy cơ lan truyền thông tin sai lệch. Trước yêu cầu mới này, GDTT-CT không thể giữ nguyên hình thức truyền đạt một chiều, mà cần đổi mới nội dung, phương pháp theo hướng hiện đại, tương tác cao và gắn với thực tiễn xã hội.
Ngoài ra, toàn cầu hóa cũng đặt ra yêu cầu đào tạo thế hệ công dân toàn cầu – những người vừa có tri thức chuyên môn, vừa có bản lĩnh chính trị và tinh thần trách nhiệm với cộng đồng. GDTT-CT, nếu được thực hiện hiệu quả, không chỉ củng cố niềm tin chính trị, mà còn khơi dậy khát vọng cống hiến, hình thành ý thức công dân và thúc đẩy sự tham gia tích cực của sinh viên trong đời sống xã hội. Đây chính là nền tảng để xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong hội nhập quốc tế.
Tóm lại, dưới tác động của toàn cầu hóa, GDTT-CT không còn là nhiệm vụ phụ trợ, mà trở thành yêu cầu tất yếu, mang tính chiến lược của giáo dục đại học. Nó vừa góp phần bảo đảm sự ổn định về chính trị – tư tưởng, vừa tạo động lực cho sinh viên phát triển toàn diện, có bản lĩnh, trách nhiệm và năng lực hội nhập.
2.2. Động lực của sinh viên trong tiếp nhận giáo dục tư tưởng – chính trị
Sinh viên là lực lượng trẻ trung, năng động, có khả năng tiếp cận nhanh với tri thức mới và các xu hướng xã hội. Tuy nhiên, sự chủ động trong học tập các môn lý luận chính trị lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, từ nhu cầu cá nhân, môi trường học tập cho đến những tác động bên ngoài. Việc phân tích động lực tiếp nhận GDTT-CT giúp lý giải vì sao có sinh viên hứng thú tìm tòi, nghiên cứu, trong khi một số khác lại coi đây chỉ là môn học bắt buộc, thiếu sự gắn kết thực chất.
Điểm cần nhấn mạnh là động lực nội tại giữ vai trò nền tảng. Nhiều sinh viên lựa chọn học tập GDTT-CT với mong muốn hiểu rõ hơn về lịch sử, tư tưởng, cũng như những định hướng phát triển của đất nước. Khi nhận ra tri thức chính trị có thể định hình lý tưởng sống, củng cố niềm tin và khơi dậy khát vọng cống hiến, họ sẽ chủ động tham gia học tập một cách tích cực. Đây chính là dạng động lực bền vững, gắn liền với trách nhiệm xã hội và ý thức công dân.
Ở một phương diện khác, động lực ngoại sinh cũng tác động mạnh mẽ đến thái độ học tập. Nhiều sinh viên học GDTT-CT để đáp ứng yêu cầu của chương trình đào tạo, hoàn thành tiêu chí đánh giá rèn luyện hoặc điều kiện xét học bổng. Dạng động lực này có thể tạo ra sự thúc đẩy nhất thời, nhưng nếu nội dung giảng dạy khô khan, phương pháp truyền đạt thiếu hấp dẫn thì dễ dẫn đến tâm lý học tập đối phó. Do đó, cần có sự đổi mới trong cách tổ chức giảng dạy nhằm biến động lực bên ngoài thành niềm hứng thú và đam mê thực sự.
Song song với đó, môi trường xã hội và truyền thông số cũng ảnh hưởng sâu sắc đến động lực học tập. Sinh viên hiện nay thường xuyên tiếp xúc với nhiều nguồn thông tin đa chiều, thậm chí mâu thuẫn nhau. Khi thiếu nền tảng GDTT-CT vững chắc, họ dễ bị chi phối bởi các quan điểm sai lệch. Ngược lại, nếu được trang bị tri thức chính trị đầy đủ, sinh viên sẽ hình thành động lực tự thân để tìm hiểu, phân tích và phản biện, qua đó củng cố bản lĩnh chính trị.
Ngoài ra, sự định hướng từ gia đình, nhà trường và các tổ chức Đoàn – Hội cũng góp phần nuôi dưỡng động lực. Các phong trào tình nguyện, diễn đàn thanh niên hay hoạt động chính trị – xã hội mang lại cho sinh viên cơ hội trải nghiệm thực tiễn, giúp họ nhận ra ý nghĩa gắn kết giữa GDTT-CT và đời sống cộng đồng. Những trải nghiệm trực tiếp ấy thường tạo ra sự chuyển biến tích cực, thúc đẩy sinh viên tiếp nhận GDTT-CT như một hành trang quan trọng trong học tập và cuộc sống.
Từ góc nhìn này, có thể khẳng định động lực học tập GDTT-CT của sinh viên không chỉ đến từ bên trong, mà còn là kết quả của nhiều tác động xã hội. Muốn nuôi dưỡng động lực bền vững, cần đổi mới đồng bộ cả nội dung, phương pháp và hình thức triển khai, nhằm khơi dậy tinh thần trách nhiệm, ý thức công dân và bản lĩnh chính trị trong thế hệ trẻ.
2.3. Tác động của giáo dục tư tưởng – chính trị đến nhận thức chính trị và sự tham gia xã hội của sinh viên
Giáo dục tư tưởng – chính trị (GDTT-CT) có ảnh hưởng sâu rộng đến việc hình thành nhận thức chính trị của sinh viên. Thông qua các môn lý luận, những buổi tọa đàm và hoạt động ngoại khóa, sinh viên dần hiểu rõ về đường lối, chính sách phát triển đất nước cũng như những giá trị cốt lõi của xã hội. Khi tri thức chính trị trở nên gần gũi, dễ tiếp cận, người học có xu hướng điều chỉnh thái độ và hành vi theo hướng tích cực hơn. Điều này chứng minh rằng GDTT-CT không chỉ dừng lại ở việc truyền tải kiến thức, mà còn trực tiếp góp phần nuôi dưỡng bản lĩnh chính trị.
Đáng chú ý, GDTT-CT còn giúp sinh viên hình thành kỹ năng tư duy phản biện. Việc phân tích, so sánh và đối chiếu các sự kiện chính trị – xã hội khiến người học rèn luyện khả năng đánh giá thông tin, phân biệt giữa quan điểm đúng đắn và sai lệch. Nhờ vậy, họ chủ động hơn trong việc lựa chọn cách ứng xử trước các vấn đề nhạy cảm, tránh bị cuốn theo các luồng quan điểm cực đoan. Sự phát triển tư duy này là một trong những minh chứng rõ ràng cho tác động tích cực của GDTT-CT đối với nhận thức chính trị.
Không dừng lại ở phạm vi tri thức, GDTT-CT còn khuyến khích sinh viên tham gia nhiều hơn vào các hoạt động xã hội. Việc lồng ghép các phong trào tình nguyện, các cuộc thi tìm hiểu chính trị hay diễn đàn thảo luận đã tạo ra môi trường để sinh viên áp dụng những gì được học vào thực tiễn. Khi tham gia các hoạt động này, họ không chỉ củng cố niềm tin chính trị, mà còn rèn luyện tinh thần trách nhiệm, kỹ năng lãnh đạo và ý thức cộng đồng. Đây chính là cầu nối quan trọng giữa nhận thức và hành động.
Ở một chiều cạnh khác, GDTT-CT giúp hình thành ý thức công dân trong thời đại toàn cầu hóa. Sinh viên được định hướng để thấy rõ trách nhiệm của mình không chỉ với gia đình, nhà trường, mà còn đối với xã hội và đất nước. Ý thức này trở thành động lực thôi thúc họ tham gia vào các hoạt động chính trị – xã hội, từ những việc nhỏ như chấp hành pháp luật, đến những hành động lớn hơn như tham gia tổ chức đoàn thể hay đóng góp sáng kiến phát triển cộng đồng.
Nhìn từ thực tiễn, nhiều nghiên cứu cho thấy sinh viên có nền tảng GDTT-CT vững vàng thường có tỷ lệ tham gia các hoạt động xã hội cao hơn, thái độ chính trị ổn định hơn và khả năng thích ứng với biến động xã hội tốt hơn. Điều đó khẳng định rằng, GDTT-CT không chỉ củng cố nhận thức, mà còn là động lực trực tiếp thúc đẩy hành động, giúp sinh viên trở thành những công dân có trách nhiệm, sẵn sàng đóng góp cho sự phát triển chung.
2.4. Thách thức và giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục tư tưởng – chính trị
Trong quá trình triển khai, GDTT-CT không tránh khỏi những thách thức đặt ra từ sự biến đổi của xã hội hiện đại. Một trong những khó khăn lớn nhất là sự chênh lệch giữa nội dung giảng dạy và nhu cầu thực tiễn của sinh viên. Nhiều chương trình còn nặng tính lý thuyết, thiếu tính ứng dụng, khiến người học khó tìm thấy sự liên hệ với đời sống hàng ngày. Hệ quả là động lực học tập giảm sút, thậm chí có xu hướng học đối phó.
Bên cạnh đó, sự bùng nổ của công nghệ thông tin và mạng xã hội làm xuất hiện dòng chảy thông tin phức tạp, vừa phong phú vừa khó kiểm chứng. Sinh viên dễ bị chi phối bởi những nguồn tin sai lệch, nếu GDTT-CT không trang bị cho họ khả năng phân tích và phản biện. Sự cạnh tranh khốc liệt giữa thông tin chính thống và luồng tin phi chính thống đặt GDTT-CT trước thách thức phải đổi mới để không bị tụt hậu.
Một trở ngại khác xuất phát từ phương pháp giảng dạy. Không ít giảng viên vẫn áp dụng lối truyền đạt một chiều, thiên về lý thuyết, thiếu sự tương tác. Trong khi đó, thế hệ sinh viên ngày nay có nhu cầu cao về trải nghiệm, đối thoại và ứng dụng thực tiễn. Nếu phương pháp giảng dạy không thay đổi, khó có thể khơi dậy niềm hứng thú cũng như động lực học tập bền vững.
Để khắc phục những hạn chế trên, cần có những giải pháp đồng bộ. Trước hết, nội dung GDTT-CT cần được cập nhật theo hướng gắn với thực tiễn phát triển của đất nước và bối cảnh toàn cầu hóa. Các chủ đề như biến đổi khí hậu, chuyển đổi số, hội nhập quốc tế… nên được lồng ghép vào chương trình để sinh viên thấy được mối liên hệ giữa kiến thức chính trị và vấn đề họ đang quan tâm.
Đồng thời, phương pháp tổ chức giảng dạy cũng phải đổi mới. Việc sử dụng thảo luận nhóm, mô phỏng tình huống, học tập qua dự án hay kết hợp công nghệ số sẽ giúp sinh viên tiếp cận kiến thức một cách sinh động hơn. Khi người học được tham gia vào quá trình kiến tạo tri thức, họ dễ dàng hình thành động lực nội tại và gắn bó hơn với GDTT-CT.
Ngoài ra, cần phát huy vai trò của các tổ chức đoàn thể và phong trào thanh niên. Những hoạt động tình nguyện, diễn đàn trao đổi chính trị – xã hội, hay chương trình giao lưu quốc tế có thể trở thành kênh quan trọng để củng cố tri thức chính trị và rèn luyện kỹ năng công dân toàn cầu. Khi sinh viên trải nghiệm trực tiếp, họ sẽ nhận ra ý nghĩa thực tiễn của GDTT-CT, từ đó hình thành động lực học tập bền vững hơn.
Tóm lại, GDTT-CT chỉ có thể phát huy hết vai trò khi nội dung, phương pháp và môi trường giáo dục được cải tiến đồng bộ. Sự kết hợp giữa nhà trường, giảng viên và các tổ chức xã hội sẽ tạo ra hệ sinh thái giáo dục toàn diện, giúp sinh viên không chỉ nắm vững lý luận chính trị mà còn sẵn sàng tham gia tích cực vào đời sống xã hội hiện đại.
3. Kết luận
Giáo dục tư tưởng – chính trị (GDTT-CT) giữ vai trò then chốt trong việc hình thành nhận thức chính trị, bản lĩnh tư tưởng và ý thức công dân của sinh viên trong thời kỳ toàn cầu hóa. Khi được tiếp cận một cách sinh động và gắn kết với thực tiễn, GDTT-CT không chỉ truyền tải tri thức, mà còn khơi gợi khát vọng cống hiến, thúc đẩy tinh thần trách nhiệm và sự tham gia xã hội. Tuy nhiên, sự phát triển của công nghệ số, cùng với những biến động của đời sống hiện đại, đặt GDTT-CT trước nhiều thách thức về nội dung, phương pháp và tính hấp dẫn. Vì vậy, việc đổi mới toàn diện GDTT-CT là yêu cầu tất yếu nhằm bảo đảm thế hệ sinh viên hôm nay trở thành những công dân toàn cầu có tri thức, bản lĩnh chính trị và năng lực hội nhập bền vững.
.…………………………
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Nguyễn Thị Thanh Bình (2020). Giáo dục chính trị tư tưởng trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Tạp chí Lý luận Chính trị, số 5, tr. 45–53.
[2] Lê Quang Cường (2021). Vai trò của sinh viên trong xây dựng ý thức công dân toàn cầu. Tạp chí Khoa học Chính trị, số 8, tr. 112–121.
[3] Phạm Minh Tuấn (2019). Đổi mới phương pháp giảng dạy các môn lý luận chính trị ở đại học. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[4] Zhang, W. & Li, J. (2022). Ideological and political education and civic engagement among university students in East Asia. Journal of Political Education, 45(3), 211–225.
[5] Bello, S. A. (2024). Understanding the dynamics of ideological and political education: influences on student political awareness and civic involvement. International Journal of Social Sciences and Education, 12(1), 15–29.
[6] Huda, M., Puspitasari, R. D., & Ahsan, A. F. (2024). The role of political education in shaping youth civic responsibility. Asian Journal of Education and Development, 9(2), 88–104.
[7] Halukha, L. (2024). Political awareness and student participation in the digital era: challenges for ideological education. Global Education Review, 11(4), 97–113.
Nguyễn Thị Kim Quế - Lê Thị Thùy Dương
Khoa Khoa học Chính trị, xã hội và Nhân văn - Đại học Cần Thơ