Phát biểu khai mạc hội thảo, ông Đỗ Phước Trung, Phó Giám đốc Sở VH-TT TPHCM, nhấn mạnh: "Di tích Mộ Bà Rịa không chỉ là một công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo mà còn mang giá trị lịch sử - văn hóa sâu sắc. Đây là nơi ghi dấu công lao của một nhân vật truyền thuyết gắn liền với hành trình mở cõi phương Nam, đồng thời thể hiện ký ức dân gian và bản sắc văn hóa địa phương được truyền đời qua nhiều thế hệ".
Từ truyền thuyết đến dấu tích lịch sử
Theo các tài liệu dân gian và ghi chép trong Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức (1820), Bà Rịa tên thật là Nguyễn Thị Rịa, người Phú Yên, sinh năm 1665. Khi mới 15 tuổi, bà theo đoàn lưu dân vào Nam khai hoang dưới thời chúa Nguyễn Phúc Tần (1648 - 1687). Trong bối cảnh vùng đất Mô Xoài – Long Điền còn hoang vu, nhiều thú dữ và dịch bệnh, bà đã tổ chức, quy tụ lưu dân khai khẩn đất hoang, lập làng, dựng ấp, biến vùng đất hoang sơ thành khu vực trù phú.
Bà được Chúa Nguyễn Phúc Chu (1691 - 1752) ban tước Hàm Nghè và sắc phong mang họ nhà Chúa, trở thành Nguyễn Thị Rịa – người phụ nữ có công lớn trong việc khai phá, xây dựng vùng đất mới. Sau khi mất (1759), bà được nhân dân địa phương lập mộ và hương khói thờ phụng tại Long Điền. Hằng năm, vào ngày 20 tháng 2 Âm lịch, người dân tổ chức lễ giỗ Bà để tưởng nhớ công đức và tinh thần khai mở của bà.
Theo ông Phạm Thanh Sơn, nguyên cán bộ văn hóa xã Tam Phước, "Tên tuổi của Bà Rịa đã ảnh hưởng sâu rộng đến địa danh và lịch sử địa phương. Cầu Bà Nghè, phủ Phước Tuy, rồi đến tỉnh Bà Rịa sau này đều mang tên bà, thể hiện sự tôn kính và ghi nhận công lao khai hoang, lập ấp của người nữ anh hùng".
Kiến trúc nghệ thuật độc đáo của Mộ Bà Rịa
Hiện nay, Mộ Bà Rịa tọa lạc gần chợ Tam Phước (xã Long Điền) trong khuôn viên rộng khoảng 1.800 m², rợp bóng cây xanh và được bao bọc bởi tường đá ong. Khu di tích gồm cổng tam quan, tường bao, nhà bia tưởng niệm, điện thờ, nhóm tượng điêu khắc, ngôi mộ chính cùng các công trình phụ trợ.
Kiến trúc tổng thể mang phong cách dân gian Nam Bộ kết hợp yếu tố cung đình, trong đó ngôi mộ được bao quanh bởi vòng tường đá ong cao 1m, bia mộ cách điệu dạng ngôi nhà mái ngói âm dương, trên có khắc chữ Hán "Nguyễn Tiên Nương". Bên trái điện thờ là nhóm tượng điêu khắc thể hiện cảnh khai khẩn – những người đàn ông, phụ nữ đang chặt cây, bắc cầu, chèo thuyền… như một "sử thi bằng đá" tái hiện công cuộc mở đất phương Nam.
Theo các tư liệu lưu trữ, Mộ Bà Rịa đã nhiều lần được trùng tu: lần đầu do Trường Viễn Đông Bác Cổ Đông Dương xây lại năm 1902; sau đó được chính quyền địa phương tu bổ vào các năm 1936, 1972 và 2008. Nhờ sự gìn giữ của cộng đồng, khu mộ vẫn giữ được vẻ tôn nghiêm, trở thành điểm tựa tâm linh và niềm tự hào của người dân Long Điền.
Nhận diện và phát huy giá trị di sản
Tại hội thảo, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Mộ Bà Rịa là minh chứng tiêu biểu cho sự giao thoa giữa lịch sử, tín ngưỡng và nghệ thuật dân gian. Thạc sĩ Trần Văn Phương (Viện Nghiên cứu và Phát triển TPHCM) phân tích:
"Nếu Lăng Ông Tả quân Lê Văn Duyệt mang tính chất cung đình, được xây dựng bởi triều đình, thì Mộ Bà Rịa lại giản dị, gần gũi và do nhân dân địa phương cùng nhau gìn giữ. Cả hai đều phản ánh mối quan hệ giữa công lao khai phá, lòng tôn kính của người dân và tín ngưỡng dân gian đặc trưng của vùng đất Nam Bộ".
Thạc sĩ Dương Trường Phúc (Trường Đại học KHXH&NV, ĐHQG TPHCM) đề xuất nên xây dựng Mộ Bà Rịa thành điểm nhấn trong các tuyến du lịch văn hóa - tâm linh. Ông cho rằng:
"Với vị trí thuận lợi, gần các danh lam thắng cảnh như Bãi Trước Vũng Tàu, núi Minh Đạm, có thể hình thành tour ‘Khám phá Bà Rịa’, kết nối trải nghiệm văn hóa dân gian, tham quan di tích và tái hiện lễ giỗ Bà với phục trang truyền thống. Đây sẽ là mô hình phát triển du lịch bền vững, vừa tôn vinh di sản, vừa góp phần phát triển kinh tế địa phương."
Cần hoàn thiện hồ sơ công nhận di tích
Bên cạnh việc đánh giá giá trị văn hóa – lịch sử của Mộ Bà Rịa, các đại biểu cũng nêu nhiều kiến nghị cụ thể. Ông Phạm Thanh Sơn đề xuất sớm hoàn thiện hồ sơ xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố cho khu mộ, nhằm góp phần bảo tồn và giáo dục truyền thống "uống nước nhớ nguồn" cho thế hệ trẻ.
Phó Giám đốc Sở VH-TT TPHCM Nguyễn Minh Nhựt khẳng định:
"Truyền thuyết về Bà Rịa có tính thuyết phục cao, hội đủ các yếu tố lịch sử, địa lý và tín ngưỡng. Cần tiếp tục nghiên cứu, tổng hợp các giá trị văn hóa, kiến trúc, nghệ thuật của khu mộ để lập hồ sơ di sản trình công nhận chính thức. Đây là việc làm có ý nghĩa trong việc bảo tồn ký ức dân gian và khẳng định vai trò người phụ nữ trong lịch sử mở đất phương Nam."
Biểu tượng của tinh thần khai phá và bản sắc vùng đất Nam Bộ
Bà Nguyễn Thị Rịa – người phụ nữ duy nhất trong lịch sử Việt Nam được đặt tên cho một trung tâm hành chính cấp tỉnh – là biểu tượng của tinh thần Nam tiến, khai hoang và ý chí vượt khổ của người Việt thế kỷ XVII. Hình ảnh và câu chuyện về bà không chỉ hiện diện trong địa danh, trong mộ phần, mà còn sống động trong tâm thức nhân dân như một "nữ tiền hiền" – người mẹ khai sinh vùng đất Bà Rịa – Vũng Tàu.
Hội thảo "Mộ Bà Rịa và giá trị di sản văn hóa" vì thế không chỉ là dịp nhìn nhận, đánh giá tiềm năng di tích, mà còn góp phần bảo tồn, tôn vinh giá trị văn hóa bản địa và lan tỏa tinh thần tri ân công đức tiền nhân.
Kết thúc hội thảo, các nhà nghiên cứu thống nhất kiến nghị: cần hoàn thiện hồ sơ di sản, đầu tư công tác bảo tồn, số hóa tư liệu, nghiên cứu nghi lễ lễ hội, đồng thời xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa - tâm linh gắn với Mộ Bà Rịa. Đây là hướng đi bền vững để di tích không chỉ là nơi thờ tự, mà còn là không gian sống động của ký ức, tri thức và lòng biết ơn.
Như lời ông Đỗ Phước Trung nhấn mạnh: Mộ Bà Rịa không chỉ là di tích của quá khứ, mà còn là nhịp cầu nối giữa truyền thống và hiện đại – nơi người dân tìm về nguồn cội, hun đúc lòng tự hào về bản sắc văn hóa Nam Bộ và tinh thần khai mở bất khuất của dân tộc Việt Nam."
Tấn Tài