Ảnh minh họa
Freelance – xu thế của thời đại số
Freelancer, hay người làm việc tự do, là khái niệm dùng để chỉ những cá nhân không ký hợp đồng lao động dài hạn với một tổ chức, doanh nghiệp, mà nhận việc theo dự án, nhiệm vụ cụ thể. Họ có thể là lập trình viên, nhà thiết kế, biên tập viên, chuyên gia truyền thông, gia sư, thậm chí cả tài xế công nghệ hay người bán hàng online.
Sự phát triển của công nghệ số, các nền tảng làm việc trực tuyến, cùng xu hướng linh hoạt hóa trong quản trị doanh nghiệp đã tạo điều kiện cho freelance bùng nổ. Theo một báo cáo của nền tảng FreelancerMap, Việt Nam hiện nằm trong nhóm 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng freelancer nhanh nhất thế giới. Đặc biệt sau đại dịch COVID-19, khi nhiều doanh nghiệp cắt giảm nhân sự, không ít người lao động đã lựa chọn con đường làm việc tự do như một cách thích nghi chủ động.
Việc làm truyền thống thu hẹp – freelance trở thành hướng đi thay thế
Thống kê từ Tổng cục Thống kê cho thấy, trong năm 2023, Việt Nam có khoảng 33 triệu lao động có việc làm phi chính thức, chiếm gần 70% lực lượng lao động cả nước. Trong đó, một tỷ lệ đáng kể thuộc nhóm lao động tự do theo hình thức thời vụ, hợp đồng ngắn hạn hoặc làm việc qua nền tảng số.
Không chỉ dừng lại ở nhóm lao động phổ thông, freelance đang lan rộng trong giới trí thức trẻ và các ngành nghề kỹ thuật số. Các nền tảng như Vlance, TopCV, Upwork, Freelancer… ngày càng có nhiều người Việt tham gia với tư cách người làm việc độc lập.
Tuy nhiên, đi kèm với sự tự do và linh hoạt là những rủi ro lớn về an sinh xã hội. Khác với người lao động có hợp đồng dài hạn, freelancer thường không được tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc, không có bảo hiểm y tế từ doanh nghiệp, và đặc biệt là không được hưởng chính sách BHTN - một công cụ quan trọng giúp người lao động vượt qua giai đoạn mất thu nhập.
Khoảng trống chính sách: Ai bảo vệ người lao động tự do khi mất việc?
Luật Việc làm năm 2013 quy định rõ: người lao động được hưởng BHTN là những người làm việc theo hợp đồng lao động hoặc hợp đồng làm việc có thời hạn từ đủ 3 tháng trở lên. Như vậy, toàn bộ lực lượng freelancer – vốn làm việc không theo hợp đồng lao động truyền thống – đều bị loại khỏi diện được tham gia.
Điều này tạo ra một nghịch lý: một mặt, freelance đang đóng vai trò như một nguồn lực thay thế khi việc làm truyền thống thu hẹp. Mặt khác, nhóm lao động này lại không có “lưới an sinh” nào bảo vệ khi đối mặt với rủi ro mất việc, mất thu nhập.
Thế giới đã làm gì?
Không ít quốc gia đã nhận ra khoảng trống chính sách và có bước đi nhằm bao phủ lực lượng lao động freelance trong các chương trình an sinh. Tại Hàn Quốc, từ năm 2020, chính phủ đã mở rộng chương trình bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động tự do trong một số ngành nghề nhất định như hướng dẫn viên du lịch, tài xế xe công nghệ, giáo viên tư nhân… Ở Pháp, chính sách bảo hiểm tự nguyện cho người làm nghề tự do cho phép các cá nhân tham gia với mức đóng linh hoạt, kèm theo các quyền lợi như trợ cấp thất nghiệp, bảo hiểm y tế, hưu trí. Trong khi đó, Indonesia triển khai chương trình “Bảo hiểm việc làm” cho cả người lao động phi chính thức, bao gồm trợ cấp thất nghiệp, đào tạo lại kỹ năng và giới thiệu việc làm.
Những mô hình này cho thấy, việc bảo vệ freelancer không chỉ là câu chuyện nhân đạo, mà còn là chiến lược quản trị nguồn lực dài hạn.
Cơ hội mở rộng chính sách BHTN tại Việt Nam
Trong quá trình sửa đổi Luật Việc làm hiện nay, nhiều ý kiến đề xuất cần xem xét đưa lao động tự do, bao gồm freelancer, vào phạm vi được tham gia BHTN theo hình thức tự nguyện. Mô hình này có thể được xây dựng theo hướng linh hoạt và phù hợp với đặc thù thu nhập không cố định.
Thứ nhất, chính sách đóng, hưởng cần được thiết kế theo hướng linh hoạt, cho phép người lao động tự do tham gia với mức đóng theo thu nhập khai báo, và được hưởng chế độ phù hợp với thời gian cũng như mức đóng góp. Thứ hai, nên khuyến khích sự tham gia của các nền tảng số, hiệp hội nghề nghiệp trong việc hỗ trợ tuyên truyền, tư vấn và thu - chi bảo hiểm cho người lao động tự do, nhằm giảm tải cho cơ quan quản lý nhà nước. Thứ ba, ngoài trợ cấp tài chính, các gói hỗ trợ tái đào tạo, nâng cao kỹ năng cũng cần được tích hợp vào chính sách để giúp freelancer duy trì khả năng cạnh tranh và thích ứng với nhu cầu thị trường.
Thách thức không nhỏ, nhưng không thể trì hoãn
Dù việc mở rộng BHTN cho freelancer là một hướng đi hợp lý, quá trình thực hiện sẽ đối mặt với không ít trở ngại. Một trong những khó khăn lớn là xác định thu nhập thực tế của người lao động tự do, vốn không ổn định và thường phân tán từ nhiều nguồn, gây khó khăn trong việc xác lập mức đóng và quyền lợi hưởng. Thêm vào đó, cơ sở dữ liệu về freelancer còn hạn chế, chưa có hệ thống kết nối thông tin giữa các cơ quan chức năng và nền tảng làm việc số, dẫn đến thiếu hụt thông tin để quản lý hiệu quả.
Ngoài ra, tâm lý e ngại, thiếu tin tưởng hoặc chưa thấy lợi ích rõ ràng từ chính sách an sinh cũng khiến không ít freelancer không mặn mà với hình thức bảo hiểm tự nguyện. Đây là thách thức cần được giải quyết thông qua các chiến dịch truyền thông hiệu quả, gắn chính sách với quyền lợi thiết thực và quy trình tham gia đơn giản, thuận tiện.
Sự bùng nổ của mô hình freelance không chỉ phản ánh xu hướng dịch chuyển việc làm toàn cầu, mà còn là lời cảnh báo về khoảng trống an sinh mà chính sách hiện tại chưa thể bao phủ. Trong bối cảnh đó, việc mở rộng phạm vi tham gia bảo hiểm thất nghiệp, theo hướng linh hoạt, tự nguyện và phù hợp với đặc thù lao động mới, chính là chìa khóa để đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau trong quá trình phát triển.