Đạo đức, lối sống là những chuẩn mực của xã hội được xây dựng, củng cố và phát triển nhằm hướng con người đến những giá trị nhân văn, nhân bản, là quá trình biến những đòi hỏi bên ngoài của xã hội thành những đòi hỏi bên trong của mỗi cá nhân, thành niềm tin, nhu cầu, thói quen của mỗi con người.
"Chuẩn" về đạo đức, lối sống là những phẩm chất tốt đẹp được chuẩn hóa trở thành nguyên tắc mà dư luận xã hội thừa nhận, làm căn cứ để quy định hành vi, quan hệ của con người với nhau và đối với xã hội. Giáo dục đạo đức, lối sống giúp cho mỗi thanh niên tự điều chỉnh hành vi sao cho phù hợp với những chuẩn mực của xã hội góp phần gìn giữ, phát huy những giá trị đạo đức mà các thế hệ trước đã tạo dựng; đồng thời góp phần tích cực trong việc giáo dục hình thành những giá trị đạo đức, lối sống mới, khắc phục những quan điểm lạc hậu, sự "lệch chuẩn" các giá trị đạo đức truyền thống, những thói hư tật xấu hay những hiện tượng phi đạo đức, hình thành niềm tin, tình cảm, thái độ, động cơ đúng đắn, thấy được giá trị và ý nghĩa cuộc sống mang tính nhân bản, nhân ái, nhân văn sâu sắc.
Thực tế hiện nay, có một bộ phận thanh niên đang có những biểu hiện "lệch chuẩn" đáng lo ngại như: phai nhạt lý tưởng, không chịu học tập, chạy theo lối sống buông thả, thích hưởng thụ, ngại lao động, chuộng những sinh hoạt thiếu lành mạnh hoặc phản văn hóa, nghiện ngập, vi phạm pháp luật, điều này thể hiện rõ qua những hành vi: Thiếu lễ phép với cha mẹ, thầy cô, thích gây gổ, quấy rối, đánh nhau, trộm cắp, cướp giật, đam mê cờ bạc, số đề, nghiện chơi game, quan điểm về tình bạn, tình yêu không trong sáng. Tất cả những suy nghĩ và hành động lệch lạc đó dần dần ảnh hưởng xấu đến động cơ, ước mơ hoài bão vươn lên của thanh niên, là nguy cơ đe dọa tương lai của chính bản thân, gia đình, đồng thời cản trở sự phát triển lành mạnh, tiến bộ và văn minh của xã hội. Mặt khác, các thế lực thù địch đang "chờ đợi" và sẽ ra sức khai thác, lợi dụng những hiện tượng đó để tiến hành chiến lược "diễn biến hòa bình" hòng chống phá và ngăn chặn sự phát triển của cách mạng Việt Nam. Đạo đức, lối sống có vai trò rất lớn hình thành hành vi của thanh niên. Trong bối cảnh hiện nay, trước nhiều biến động phức tạp, các yếu tố dẫn đến "lệch chuẩn" đạo đức, lối sống của thanh niên xuất hiện ngày càng nhiều nó đang là trở ngại trong hình thành nhân cách của thanh niên.
Đầu tiên là gia đình, có những gia đình chưa thực sự trở thành tổ ấm yêu thương, một môi trường giáo dục định hướng đạo đức, lối sống cho thanh niên. Cha mẹ buông lỏng quản lý và giáo dục con cái, không hiểu được con, không kịp thời phát hiện, giáo dục chỉnh sửa những lỗi sai cho con hoặc thỏa mãn tất cả mọi yêu cầu của con, nuông chiều con quá mức. Bên cạnh đó, nhân cách, đạo đức của cha mẹ chưa "chuẩn" như hành vi bạo lực gia đình, hành vi vi phạm pháp luật, tình trạng li hôn… cũng phản chiếu đến con cái.
Giáo dục của nhà trường và quan hệ bạn bè cũng đang tác động không nhỏ đến đạo đức, lối sống của thanh niên. Thể hiện qua chương trình giáo dục đạo đức trong nhà trường chưa có tác động hiệu quả. Học sinh cần được tác động từ những bài học mang tính thực tế. Vì vậy, các bài giảng giáo dục đạo đức phải có tính thuyết phục, nhưng chương trình sách giáo khoa môn giáo dục công dân hiện nay còn nặng về lý thuyết, thiếu kiến thức về kỹ năng sống, chưa tạo được dấu ấn để giúp hình thành nhân cách cho người học. Một số cán bộ, giáo viên thiếu gương mẫu trong mô phạm giáo dục đang ảnh hưởng lớn đến quá trình hình thành thói quen, hành vi của giới trẻ. Bên cạnh đó, tác động từ bạn bè đến nhận thức và hành vi đạo đức, lối sống của giới trẻ là rất mạnh. Mối quan hệ với bạn bè là xu hướng chính trong giao tiếp, các em thường xuyên trao đổi các vấn đề về bản thân, chia sẻ sở thích, niềm vui với các bạn nhiều nhất, họ thường hướng tới sự ham thích mới lạ, hiếu động nhưng trình độ nhận thức và kinh nghiệm sống còn hạn chế, thiếu bản lĩnh, khả năng kiềm chế chưa cao nên dễ bị sa ngã vào các tệ nạn xã hội.
Sự tác động của mặt trái kinh tế thị trường và hội nhập toàn cầu, kéo theo xã hội tồn tại một số tư tưởng thiếu lành mạnh như "lối sống thực dụng chạy theo đồng tiền", "lối sống hưởng thụ", xuất hiện một số hiện tượng tiêu cực như "chủ nghĩa cá nhân". Hiện tượng tham ô, tham nhũng, tư tưởng "có tiền là có tất cả" coi đó là điều đáng tự hào. Nội dung về bạo lực trên các kênh thông tin qua phim ảnh, tiểu thuyết, truyện tranh, mạng internet, các trò chơi trực tuyến… đang gây ảnh hưởng đến giáo dục đạo đức, lối sống, đến thế giới quan, nhân sinh quan và những quan niệm về giá trị đạo đức của thanh niên. Làm cho thanh niên khó phân biệt được đúng sai, xấu tốt, dễ bị cám dỗ vào lối sống hưởng thụ, thực dụng, ích kỉ.
Sự thích ứng thiếu lành mạnh của thanh niên trước tác động của xã hội. Thanh niên là lứa tuổi ham học hỏi, nhanh nhạy với cái mới, muốn thể hiện khả năng của mình trước tập thể, muốn khám phá những điều bí mật. Tuy nhiên, hiện nay có em lại thờ ơ trước những sự kiện chính trị, sống vô cảm, thực dụng, muốn trải nghiệm sống thử cho rằng "Sống thử bây giờ là mốt thời thượng của giới trẻ". Tuy nhiên không phải mọi cái mới đều là tốt mà trong đó còn chứa đựng những cạm bẫy đối với thanh niên. Có những thanh niên lại cho rằng cuộc sống trôi qua quá vội và họ chọn lối sống gấp để mong muốn hưởng thụ cuộc sống được nhiều nhất. Một số khác lại có lối sống theo cách riêng của mình, không muốn chia sẻ, giúp đỡ hay quan tâm tới ai, chỉ mình là trên hết. Tất cả những sự thích ứng thiếu lành mạnh đó đều tác động ảnh hưởng trực tiếp đến suy nghĩ và hành vi của thanh niên, làm sói mòn những giá trị đạo đức, lối sống truyền thống, đi ngược lại những giá trị nhân văn, nhân bản của xã hội ta hiện nay.
Như vậy, những yếu tố tác động "lệch chuẩn" trong đạo đức, lối sống của thanh niên hiện nay đang là vấn đề đáng báo động đối với mọi lực lượng. Làm thế nào để thanh niên có đủ bản lĩnh nhận ra cái mới, cái tiến bộ trước những tác động "lệch chuẩn", điều đó đòi hỏi chúng ta cần có một hệ thống giải pháp để khắc phục những yếu tố tác động trên góp phần xây dựng cho thanh niên lối sống đẹp, sống có ích hướng đến những giá trị chân - thiện - mỹ./.
Cao Văn Nam