Tinh thần đổi mới, sáng tạo của thanh niên
Trong bối cảnh thế giới biến đổi nhanh chóng, khi tri thức, khoa học và công nghệ trở thành nguồn lực then chốt quyết định năng lực cạnh tranh, các quốc gia không thể chỉ dựa vào tài nguyên hay lao động giá rẻ. Thay vào đó, các nước phải dựa vào khả năng sáng tạo không ngừng, đổi mới liên tục để tạo ra giá trị mới, giải quyết thách thức và mở ra con đường phát triển chưa từng có. Đối với Việt Nam, quốc gia đang nỗ lực bứt phá để trở thành nước phát triển có thu nhập cao vào năm 2045, lực lượng thanh niên chiếm gần một phần ba dân số chính là trung tâm và lực lượng xung kích để phát huy tinh thần này. Thanh niên là tuổi trẻ đầy nhiệt huyết, năng động, dám nghĩ, dám làm, khát khao cống hiến. Với khả năng tiếp thu tri thức mới nhanh chóng, sự linh hoạt trong thích ứng và tinh thần không ngại khó khăn, họ chính là lực lượng tiên phong đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng khẳng định: "Một năm khởi đầu từ mùa xuân. Một đời khởi đầu từ tuổi trẻ. Tuổi trẻ là mùa xuân của xã hội"1. Lời dạy của Người không chỉ ca ngợi vai trò quan trọng mà còn là lời hiệu triệu về trách nhiệm to lớn của thanh niên đối với sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Việc luận giải, đề xuất giải pháp phát huy tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên không chỉ là vấn đề lý luận sâu sắc mà còn là nhiệm vụ thực tiễn có ý nghĩa sống còn đối với con đường phát triển bền vững của dân tộc.
Tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên có thể được hiểu toàn diện như sự kết hợp hài hòa giữa khát vọng tìm tòi, khả năng phát triển ý tưởng độc đáo, bản lĩnh dấn thân chấp nhận rủi ro và năng lực hiện thực hóa ý tưởng thành sản phẩm, dịch vụ hoặc mô hình có giá trị thực tiễn. "Đổi mới" là quá trình thay đổi theo hướng tiến bộ, cải tiến không ngừng các phương thức, sản phẩm, dịch vụ nhằm đạt hiệu quả cao hơn hoặc tạo ra giá trị mới. Trong khi đó, "sáng tạo" là khả năng vượt ra khỏi khuôn khổ tư duy quen thuộc, phá vỡ lối mòn để tìm ra cái độc đáo, mới lạ, khác biệt và có tính đột phá. Khi gắn liền với thanh niên, đổi mới và sáng tạo không chỉ là hoạt động trí tuệ mà còn là một thái độ sống, một phong cách hành động: dám nghĩ khác, dám làm điều chưa ai làm, dám thách thức những rào cản cố hữu. Thanh niên là lực lượng xã hội giàu sức mạnh, dồi dào năng lượng, có sự nhạy bén đặc biệt trong việc tiếp cận và thích nghi với cái mới, có sự linh hoạt vượt trội và khả năng thích ứng nhanh chóng với sự thay đổi của môi trường xung quanh, khiến họ trở thành lực lượng đi đầu, tiên phong trong công cuộc đổi mới sáng tạo.
Tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên thể hiện ở nhiều phương diện và lĩnh vực khác nhau. Trong học tập và nghiên cứu khoa học, thanh niên chủ động tìm tòi, đặt câu hỏi phản biện, tham gia các dự án nghiên cứu, đề xuất giải pháp kỹ thuật mới, áp dụng công nghệ để nâng cao hiệu quả. Trong khởi nghiệp và kinh doanh, nhiều bạn trẻ dám từ bỏ con đường an toàn để dấn thân, xây dựng các mô hình kinh doanh độc đáo, ứng dụng công nghệ để giải quyết nhu cầu thị trường, tạo ra sản phẩm và dịch vụ mang tính đột phá. Thanh niên cũng tích cực tham gia vào các hoạt động tình nguyện, đề xuất và triển khai các dự án xã hội sáng tạo nhằm giải quyết các vấn đề cấp bách của cộng đồng như bảo vệ môi trường, hỗ trợ người yếu thế. Ngay cả trong lao động sản xuất và quản lý, lực lượng trẻ vẫn phát huy tinh thần đổi mới bằng cách đề xuất các sáng kiến cải tiến quy trình, tối ưu hóa hiệu suất, ứng dụng công nghệ mới. Họ mang đến những góc nhìn mới mẻ, hiện đại trong cách thức quản lý, tổ chức công việc và tích cực xây dựng một văn hóa làm việc cởi mở, khuyến khích sáng tạo. Nhìn rộng ra, tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên không chỉ là phẩm chất cá nhân nổi bật mà còn là sức mạnh xã hội to lớn, là động lực cốt lõi thúc đẩy sự phát triển bền vững của quốc gia, quyết định khả năng thích ứng, cạnh tranh và vươn lên của đất nước trong kỷ nguyên mới.
Kỷ nguyên mới, được định hình bởi sự bùng nổ của Cách mạng công nghiệp lần thứ Tư và quá trình toàn cầu hóa sâu rộng, đặt ra cho thanh niên nhiều yêu cầu chưa từng có, đồng thời mang đến cả cơ hội vàng và thách thức cam go. Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 với những đột phá phi thường của trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), Internet vạn vật (IoT), công nghệ sinh học và chuỗi khối (Blockchain) đang làm thay đổi căn bản cách con người sản xuất, kinh doanh, quản lý và giao tiếp. Các ngành nghề truyền thống bị biến đổi, nhiều ngành nghề mới xuất hiện, đòi hỏi những kỹ năng hoàn toàn khác biệt. Song song đó, sự phát triển như vũ bão của công nghệ số khiến tri thức lan tỏa nhanh chóng, xóa nhòa khoảng cách địa lý, kết nối các thị trường thành một thể thống nhất, dẫn đến cạnh tranh ngày càng khốc liệt. Thế giới cũng đối mặt với những thách thức toàn cầu mang tính sống còn như biến đổi khí hậu, dịch bệnh, an ninh phi truyền thống và bất bình đẳng xã hội.
Trong bối cảnh phức tạp ấy, thanh niên Việt Nam vừa đứng trước cơ hội chưa từng có để vươn lên, vừa phải đối diện với nhiều thách thức. Về cơ hội, thế hệ trẻ có điều kiện tiếp cận dễ dàng với thông tin, tri thức toàn cầu, các công nghệ tiên tiến nhất qua Internet, mở ra không gian rộng lớn cho việc học hỏi, nghiên cứu và sáng tạo. Toàn cầu hóa cũng giúp thanh niên Việt Nam có cơ hội tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu, tìm kiếm thị trường cho sản phẩm khởi nghiệp, hợp tác với các đối tác quốc tế. Công nghệ số đã hạ thấp rào cản gia nhập thị trường, tạo điều kiện thuận lợi cho thanh niên khởi nghiệp, và khả năng tiếp thu nhanh giúp họ nhanh chóng trang bị kỹ năng số, ngoại ngữ, tư duy phản biện để nâng cao giá trị bản thân. Tuy nhiên, thách thức cũng không nhỏ: nguy cơ tụt hậu về kỹ năng nếu không chủ động đổi mới, áp lực cạnh tranh toàn cầu, sự phân hóa xã hội và những vấn đề đạo đức, an ninh mạng mới do công nghệ mang lại. Kỷ nguyên mới đòi hỏi thanh niên không chỉ có nhiệt huyết, lòng dũng cảm mà còn phải có năng lực sáng tạo thực chất, biết làm chủ công nghệ, sở hữu tư duy toàn cầu và hành động vì lợi ích chung. Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh: "Về mặt trí tuệ, thế hệ trẻ Việt Nam ngày nay cần hơn bao giờ hết khả năng sáng tạo, tư duy phản biện và kỹ năng xử lý nhanh chóng những thay đổi về công nghệ. Thanh niên phải được đào tạo để trở thành những người tiên phong trong việc làm chủ công nghệ mới, có đủ năng lực nghiên cứu, phát triển và ứng dụng những thành tựu tiên tiến nhất vào thực tiễn. Đồng thời, thế hệ trẻ cần có tư duy toàn cầu, khả năng giao tiếp quốc tế và kỹ năng ngoại ngữ vượt trội để chủ động hội nhập vào môi trường quốc tế, cạnh tranh công bằng và hiệu quả với bạn bè thế giới"2. Lời khẳng định này chính là kim chỉ nam cho việc định hướng phát triển thanh niên hiện nay.
Thực hiện đồng bộ, hiệu quả các giải pháp
Thực tế cho thấy, trong thời gian qua, tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên Việt Nam đã có nhiều biểu hiện tích cực đáng ghi nhận, đóng góp vào sự phát triển chung của đất nước. Nhiều dự án khởi nghiệp của sinh viên, doanh nhân trẻ đã đạt được thành công đáng kể, không chỉ ở quy mô quốc gia mà còn vươn ra thị trường quốc tế, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ thông tin, thương mại điện tử, giáo dục trực tuyến, nông nghiệp thông minh, năng lượng sạch, y tế. Các cuộc thi sáng tạo khởi nghiệp, phong trào nghiên cứu khoa học trong các trường đại học, các diễn đàn trí tuệ trẻ đã trở thành bệ phóng quan trọng cho hàng nghìn ý tưởng mới, giúp nhiều bạn trẻ Việt Nam khẳng định tên tuổi trên đấu trường quốc tế, mang về vinh quang cho đất nước. Điều này cho thấy tiềm năng to lớn và khát vọng vươn lên mạnh mẽ của thế hệ trẻ Việt Nam.
Tuy nhiên, cũng phải thẳng thắn nhìn nhận rằng tinh thần đổi mới, sáng tạo của thanh niên Việt Nam chưa phát huy hết tiềm năng vốn có và vẫn còn đối mặt với nhiều hạn chế cần được khắc phục.
Để khắc phục những hạn chế và phát huy mạnh mẽ tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên Việt Nam trong kỷ nguyên mới, cần có những giải pháp căn cơ, đồng bộ và bền vững từ nhiều phía: Nhà nước, nhà trường, gia đình và toàn xã hội. Theo đó, cần tập trung vào những giải pháp sau:
Một là, đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo. Đây là nền tảng cốt lõi, chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực, gắn đào tạo với thực tiễn thông qua việc tăng cường kết nối với doanh nghiệp, đẩy mạnh học tập qua dự án (project-based learning). Cần chú trọng các kỹ năng thế kỷ 21 như ngoại ngữ, công nghệ thông tin, kỹ năng số, tư duy tính toán, kỹ năng làm việc nhóm và giao tiếp, đồng thời tích hợp giáo dục khởi nghiệp vào các cấp học để phát triển tư duy kinh doanh sớm.
Hai là, cần xây dựng hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đồng bộ. Nhà nước tiếp tục hoàn thiện chính sách, tạo hành lang pháp lý thuận lợi, bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, hỗ trợ về vốn và ưu đãi thuế cho các dự án khởi nghiệp trẻ, đơn giản hóa thủ tục hành chính. Các trường đại học, viện nghiên cứu phải trở thành trung tâm ươm tạo ý tưởng, nơi thanh niên có thể thử nghiệm sản phẩm mẫu và tiếp cận cố vấn chuyên gia. Doanh nghiệp lớn cần mở cửa hợp tác, cung cấp chương trình cố vấn (mentorship), tạo cơ hội thực tập và sẵn sàng đầu tư. Các quỹ đầu tư và cộng đồng cần mở rộng và hoạt động hiệu quả hơn, tổ chức thường xuyên các sự kiện kết nối nhà đầu tư và startup. Chỉ khi có một môi trường hỗ trợ toàn diện như vậy, ý tưởng sáng tạo mới có đủ điều kiện để hiện thực hóa.
Ba là, nuôi dưỡng khát vọng cống hiến và trách nhiệm xã hội là yếu tố không thể thiếu. Thanh niên cần được định hướng lý tưởng sống cao đẹp, khát vọng xây dựng đất nước hùng cường, nhân văn. Cần khuyến khích và lan tỏa mạnh mẽ các phong trào tình nguyện, sáng kiến cộng đồng, các dự án khởi nghiệp xanh, khởi nghiệp xã hội để thanh niên thấy rằng sự sáng tạo của mình góp phần giải quyết vấn đề chung, từ đó tạo ra những giá trị bền vững. Nâng cao nhận thức về các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) của Liên Hợp quốc, khuyến khích họ tìm kiếm các giải pháp sáng tạo để ứng phó với biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường, giảm nghèo.
Bốn là, tăng cường kết nối và hội nhập quốc tế là vô cùng quan trọng. Thanh niên phải chủ động tham gia các diễn đàn quốc tế, dự án hợp tác xuyên biên giới, các cuộc thi sáng tạo toàn cầu, hợp tác nghiên cứu khoa học với các tổ chức nước ngoài để mở rộng tầm nhìn, tiếp thu tri thức tiên tiến và nâng cao năng lực cạnh tranh. Nhà nước cần có chính sách khuyến khích thanh niên du học, tham gia các chương trình trao đổi học thuật, làm việc tại các tập đoàn đa quốc gia và thu hút trí thức trẻ Việt Nam ở nước ngoài quay về đóng góp cho quê hương. Qua giao lưu quốc tế, thanh niên sẽ là đại sứ văn hóa, khẳng định hình ảnh một thế hệ trẻ Việt Nam năng động, sáng tạo.
Năm là, xây dựng văn hóa khuyến khích sáng tạo trong xã hội đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Mỗi gia đình cần nuôi dưỡng con cái tự do khám phá, khuyến khích sự tò mò, không áp đặt suy nghĩ. Nhà trường phải tôn trọng ý tưởng khác biệt, khuyến khích tư duy phản biện và tạo không gian cho học sinh, sinh viên được thử nghiệm, mắc lỗi. Doanh nghiệp cần tạo môi trường làm việc năng động, linh hoạt, nơi nhân viên được trao quyền để đề xuất ý tưởng, coi thất bại là một phần của quá trình học hỏi. Truyền thông cần tích cực lan tỏa các tấm gương sáng về đổi mới sáng tạo, tôn vinh những giá trị của sự khác biệt. Một văn hóa sáng tạo nếu trở thành dòng chảy chủ đạo sẽ là chất xúc tác mạnh mẽ nhất, lan tỏa và khích lệ thanh niên dám nghĩ, dám làm, dám đương đầu với thử thách để kiến tạo tương lai.
Phát huy tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên trong kỷ nguyên mới không phải là nhiệm vụ của riêng thanh niên, mà là trách nhiệm chung của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Thanh niên cần tự giác học tập, rèn luyện không ngừng, nuôi dưỡng khát vọng cống hiến, tích lũy tri thức và bản lĩnh để tiên phong trong công cuộc sáng tạo, không ngừng đặt câu hỏi, tìm kiếm giải pháp và dám biến những ý tưởng táo bạo thành hiện thực. Đồng thời, Nhà nước cần tiếp tục tạo cơ chế, chính sách khuyến khích mạnh mẽ hơn nữa, kiến tạo một môi trường thuận lợi về pháp lý, tài chính và hạ tầng.
Nhà trường cần đổi mới giáo dục một cách căn bản, đồng hành cùng thanh niên trên con đường học hỏi và phát triển. Gia đình và xã hội phải tạo môi trường cởi mở, khích lệ, chấp nhận rủi ro và đồng hành cùng thanh niên trong mọi bước đi. Khi tất cả cùng chung tay, cùng hướng về một mục tiêu chung, tinh thần đổi mới sáng tạo của thanh niên mới thực sự trở thành động lực phát triển quốc gia mạnh mẽ, bền vững và đưa Việt Nam vươn tầm thế giới. Mỗi thanh niên hôm nay, bằng tri thức, bản lĩnh, sự dấn thân và tinh thần sáng tạo không ngừng nghỉ, chính là những người viết tiếp trang sử vẻ vang của dân tộc trong kỷ nguyên mới, góp phần kiến tạo một tương lai tươi sáng cho đất nước.
Đỗ Tuấn Anh, Trường Đại học Nguyễn Huệ
Tài liệu tham khảo
1. Hồ Chí Minh, Toàn tập, tập 4, Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.194.