Hoàn cảnh lịch sử thế giới cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, khi mà chủ nghĩa tư bản đã phát triển thành chủ nghĩa đế quốc, nó đã làm trầm trọng và bộc lộ rõ hơn những mâu thuẫn vốn có của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, tạo ra tiền đề cho sự thắng lợi của cách mạng vô sản. Các nước đế quốc đã đẩy mạnh quá trình xâm chiếm thuộc địa, làm cho mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản không chỉ dừng lại ở các nước tư bản mà đã mang tính quốc tế, do đó, phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc ở các nước thuộc địa ngày càng dâng cao. Cách mạng vô sản vẫn là tất yếu như thời kỳ C.Mác nhưng tính trực tiếp và độ chín muồi của cách mạng đã thể hiện rõ. Nước Nga là nơi hội tụ những mâu thuẫn chủ yếu, trở thành một "mắt khâu" yếu nhất trong sợi dây chuyền của chủ nghĩa tư bản cùng với sự lớn mạnh của giai cấp vô sản Nga do V.I.Lênin lãnh đạo. Đồng thời, hiện thực trực tiếp của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội hiện thực của nước Nga xô - viết sau thành công của Cách mạng tháng Mười đặt ra nhiều vấn đề thực tiễn mới. Những thành tựu vượt bậc của khoa học tự nhiên, nhất là vật lý học đã đặt ra nhiều vấn đề mới, trong khi đó, kẻ thù các loại của triết học Mác điên cuồng chống phá với nhiều hình thức. Tất cả những vấn đề trên đây, đòi hỏi cần phải bảo vệ và phát triển toàn diện phép biện chứng duy vật.
Nắm vững bản chất, linh hồn sống của triết học Mác là phép biện chứng duy vật, V.I. Lênin đã vận dụng sáng tạo và giải quyết thành công mối quan hệ giữa tuyệt đối trung thành và phát triển sáng tạo, giữa bảo vệ, gìn giữ và bổ sung, phát triển triết học Mác trong thời đại đế quốc chủ nghĩa, đưa ra những nhận định, kết luận đúng đắn, chính xác, làm cơ sở phương pháp luận khoa học để định ra đường lối, chiến lược, sách lược đấu tranh cách mạng đi đến thắng lợi. Những vấn đề V.I.Lênin bảo vệ và phát triển phép biện chứng duy vật là rất toàn diện. Nhờ vận dụng triệt để phép biện chứng duy vật vào phân tích chủ nghĩa đế quốc, V.I.Lênin đã đi đến khẳng định, chủ nghĩa đế quốc là "giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản", theo đó, chủ nghĩa đế quốc là đêm trước của cách mạng vô sản và khả năng tất yếu cách mạng xã hội chủ nghĩa có thể thắng lợi ở một nước tư bản chủ nghĩa.
Không chỉ khái quát lý luận, V.I.Lênin còn vận dụng các nội dung của phép biện chứng duy vật vào nghiên cứu chủ nghĩa tư bản trong thời kỳ đế quốc chủ nghĩa, làm cho phép biện chứng trở thành một khoa học chân chính, là vũ khí sắc bén để giai cấp vô sản và nhân dân lao động đứng lên tiến hành cách mạng lật đổ chủ nghĩa tư bản, tiến hành cách mạng giải phóng thuộc địa khỏi sự thống trị của chủ nghĩa đế quốc trên toàn thế giới. Đồng thời, Người còn vận dụng sáng tạo phép biện chứng duy vật giải quyết đúng đắn những vấn đề phức tạp, khó khăn, chưa từng có của thực tiễn cách mạng vô sản, thực tiễn xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Nga xô - viết xã hội chủ nghĩa non trẻ.
Tư tưởng của V.I.Lênin về phép biện chứng duy vật là những đóng góp hết sức to lớn của Người về mặt lý luận và thực tiễn trong bảo vệ và phát triển triết học Mác. Những tư tưởng của V.I.Lênin về phép biện chứng duy vật là "hạt nhân" của toàn bộ triết học và hệ thống lý luận của lãnh tụ thiên tài của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế trong lịch sử và hiện tại. Nghiên cứu làm rõ vấn đề V.I.Lênin bảo vệ và phát triển phép biện chứng duy vật trong thời kỳ đế quốc chủ nghĩa có giá trị to lớn trong công cuộc đổi mới và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Có thể khẳng định, tư tưởng của V.I.Lênin về phép biện chứng duy vật có giá trị to lớn đối với sự nghiệp cách mạng Việt Nam. Phép biện chứng trong tư tưởng của V.I.Lênin là cơ sở thế giới quan và phương pháp luận của giai cấp công nhân Việt Nam và Đảng ta trong xác định các vấn đề chiến lược và sách lược của đất nước. Một trong những bài học lớn về sự thành công của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh trong lãnh đạo đối với cách mạng Việt Nam là kiên định lập trường mácxít, vận dụng sáng tạo lý luận và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung, tư tưởng về phép biện chứng duy vật của V.I.Lênin nói riêng vào điều kiện cụ thể của nước ta. Nhờ sự trung thành và vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam nên cách mạng nước ta giành hết thắng lợi này đến thắng lợi khác, lập nên những kỳ tích vĩ đại trong thế kỷ XX và đang vững bước trong thế kỷ XXI với niềm tin và sự quyết tâm, kỳ vọng lớn đưa công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa đi đến thành công. Trong đó, việc Đảng ta lựa chọn và kiên định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội không chỉ phù hợp với xu hướng của thời đại mà còn đáp ứng được nhu cầu, lợi ích của toàn thể dân tộc Việt Nam. Những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử của 40 năm thực hiện công cuộc đổi mới là "... kết tinh sức sáng tạo của Đảng và nhân dân ta, khẳng định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của nước ta là phù hợp với thực tiễn Việt Nam và xu thế phát triển của thời đại".
Thực tế cho thấy, không thể đổi mới, xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, nếu xa rời lập trường chủ nghĩa Mác - Lênin, rơi vào chủ nghĩa chủ quan, xét lại, giáo điều. Việc bổ sung, phát triển triết học Mác - Lênin, nhất là những tư tưởng về phép biện chứng duy vật của V.I.Lênin hiện nay chỉ có thể thực hiện được thông qua tổng kết kinh nghiệm thực tiễn theo phương pháp biện chứng khoa học, tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn, đồng thời kiên quyết đấu tranh chống tư tưởng cơ hội, xét lại, khắc phục bệnh giáo điều, duy ý chí. Theo đó, hiện nay, chúng ta phải dựa chắc vào những thành tựu của khoa học hiện đại, để tư tưởng về phép biện chứng duy vật của V.I.Lênin không ngừng được bổ sung, hoàn thiện làm phong phú thêm về nội dung, do đó, ngày càng thực hiện có hiệu quả chức năng của nó đối với các khoa học khác và đối với thực tiễn chính trị - xã hội, đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.
Đại tá Nguyễn Văn Thủy - Trung tá Nguyễn Văn Xuân
Khoa Triết học Mác - Lênin, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng