Bài viết này tổng hợp các nghiên cứu hiện tại về chủ đề này, và chỉ ra một số điểm quan trọng: Mặc dù hầu hết các nghiên cứu đều tìm thấy mối liên hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội và các vấn đề sức khỏe tinh thần như trầm cảm, lo âu và giảm lòng tự trọng, nhưng mức độ ảnh hưởng thường không lớn và có thể không gây ra các vấn đề nghiêm trọng. Mối quan hệ này dường như bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm giới tính, loại nền tảng mạng xã hội, cách sử dụng và thời điểm sử dụng, đặc biệt là việc sử dụng vào ban đêm. Đồng thời, các công nghệ kỹ thuật số cũng mang đến cơ hội để hỗ trợ sức khỏe tinh thần bằng cách giúp mọi người dễ dàng tiếp cận các dịch vụ và được hỗ trợ theo nhu cầu cá nhân. Đại dịch COVID-19 đã làm tăng thêm những yếu tố này, vừa làm tăng thời gian sử dụng thiết bị, vừa cho thấy vai trò quan trọng của mạng xã hội trong việc giúp mọi người kết nối với nhau trong thời gian bị cô lập. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề cần được nghiên cứu thêm, chẳng hạn như mối quan hệ nhân quả, ảnh hưởng lâu dài, các nhóm thanh thiếu niên có sẵn vấn đề sức khỏe tinh thần và hiệu quả của việc giáo dục về kỹ năng sử dụng công nghệ.
Tuổi thanh thiếu niên là một giai đoạn phát triển rất quan trọng, khi mà các em có sự thay đổi nhanh chóng về thể chất, tư duy và các mối quan hệ xã hội, và điều này ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tinh thần. Trong giai đoạn này, các em chuyển từ trẻ con thành người lớn, bao gồm cả việc phát triển cảm xúc và hình thành bản sắc cá nhân, và quá trình này ngày càng diễn ra nhiều hơn trên môi trường kỹ thuật số.
Những lo ngại về sức khỏe tinh thần ở thanh thiếu niên đã tăng lên đáng kể trên toàn thế giới. Theo số liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), có khoảng 10-20% trẻ em và thanh thiếu niên trên toàn cầu gặp các vấn đề về sức khỏe tinh thần, trong đó 50% các rối loạn tâm thần bắt đầu xuất hiện vào khoảng 14 tuổi và 75% vào khoảng 18 tuổi.
Cùng với đó, việc sử dụng mạng xã hội đã trở nên rất phổ biến ở thanh thiếu niên. Ví dụ, chỉ riêng ở Indonesia, số người dùng mạng xã hội đã lên tới 150 triệu (chiếm 56% dân số), và thanh thiếu niên là nhóm người dùng đông đảo nhất. Sự phổ biến rộng rãi này đặt ra những câu hỏi quan trọng về ảnh hưởng của mạng xã hội đến hạnh phúc của thanh thiếu niên trong giai đoạn phát triển này. Sự phát triển nhanh chóng của điện thoại thông minh và các thiết bị kỹ thuật số khác đã khiến thanh thiếu niên ngày càng phụ thuộc vào công nghệ để giao tiếp, tìm kiếm thông tin và duy trì các mối quan hệ xã hội. Mối quan hệ giữa sự phát triển của thanh thiếu niên, đặc biệt là sức khỏe tinh thần, và sự phụ thuộc vào công nghệ kỹ thuật số là một vấn đề phức tạp, đòi hỏi phải được nghiên cứu kỹ lưỡng. Bài viết này nhằm mục đích tổng hợp các nghiên cứu hiện tại về cách mạng xã hội và công nghệ kỹ thuật số ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên, đồng thời chỉ ra những lĩnh vực quan trọng cần được nghiên cứu sâu hơn.
Các nghiên cứu được đề cập trong tài liệu này sử dụng nhiều phương pháp khác nhau để tìm hiểu mối quan hệ giữa mạng xã hội, công nghệ kỹ thuật số và sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên. Các phương pháp này bao gồm các bài tổng quan tài liệu (cả tường thuật và có hệ thống), phân tích meta, nghiên cứu dọc, phân tích mạng lưới bảng điều khiển và các nghiên cứu theo dõi triển vọng. Các phân tích meta đã tổng hợp các kết quả định lượng từ các nghiên cứu hiện có, kết hợp dữ liệu từ nhiều nghiên cứu để xác định mức độ ảnh hưởng chung. Ví dụ, một phân tích meta năm 2024 đã xem xét 45 nghiên cứu với tổng cộng 153.285 thanh thiếu niên để tính toán mức độ ảnh hưởng trung bình của việc sử dụng mạng xã hội đến các khía cạnh khác nhau của sức khỏe tinh thần. Một phân tích meta gần đây khác tập trung đặc biệt vào việc so sánh các nhóm thanh thiếu niên có vấn đề sức khỏe tinh thần và các nhóm thanh thiếu niên bình thường, phân tích 143 nghiên cứu với 1.094.890 người tham gia và 886 mức độ ảnh hưởng.
Các bài tổng quan tài liệu (bao gồm cả tổng quan tường thuật và tổng quan hệ thống) đã tổng hợp các kết quả nghiên cứu một cách định tính, tức là tập trung vào việc xác định các chủ đề và các mô hình chung xuất hiện trong các nghiên cứu khác nhau. Để thực hiện điều này, các bài tổng quan thường sử dụng các chiến lược tìm kiếm có cấu trúc trên các cơ sở dữ liệu học thuật như Google Scholar, PubMed, Scopus và Web of Science, áp dụng các tiêu chí cụ thể liên quan đến thời gian xuất bản, thiết kế nghiên cứu và nhóm đối tượng được nghiên cứu.
Các nghiên cứu theo chiều dọc và phân tích bảng điều khiển đã được sử dụng để cố gắng xác định mối quan hệ nhân quả (nguyên nhân và kết quả) giữa việc sử dụng mạng xã hội và sức khỏe tinh thần, bằng cách xem xét mối quan hệ này thay đổi như thế nào theo thời gian.
Một ví dụ điển hình là phân tích mạng lưới bảng điều khiển trên 12.041 thanh thiếu niên ở Vương quốc Anh. Nghiên cứu này đã xem xét cách sử dụng mạng xã hội tương tác với các yếu tố khác (như các vấn đề về sức khỏe tâm thần, hạnh phúc và cuộc sống xã hội) trong một hệ thống phức tạp.
Sự đa dạng trong các phương pháp nghiên cứu cho thấy rằng lĩnh vực này rất phức tạp và các nhà nghiên cứu đang cố gắng khắc phục những hạn chế của từng phương pháp riêng lẻ. Tuy nhiên, sự đa dạng này cũng gây khó khăn cho việc tổng hợp các kết quả nghiên cứu, vì các phương pháp khác nhau có thể dẫn đến các kết quả và kết luận khác nhau.
Mối liên hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội và các kết quả sức khoẻ tâm thần
Trầm cảm và lo âu
Nghiên cứu liên tục chỉ ra rằng có mối liên hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội và các triệu chứng của trầm cảm và lo âu ở thanh thiếu niên. Một phân tích tổng hợp lớn cho thấy rằng việc sử dụng mạng xã hội càng nhiều thì các triệu chứng trầm cảm (với mức độ liên hệ là 0,12) và lo âu (với mức độ liên hệ là 0,10) càng tăng lên, và mối liên hệ này có ý nghĩa về mặt thống kê. Những phát hiện này phù hợp với các nghiên cứu tổng quan khác cũng cho thấy các mối liên hệ tương tự. Mối liên hệ với trầm cảm có vẻ đặc biệt đáng lo ngại, vì các nghiên cứu đã chỉ ra rằng có một số yếu tố có thể giải thích cho mối liên hệ này, chẳng hạn như việc so sánh bản thân với người khác trên mạng, việc tìm kiếm sự công nhận từ người khác thông qua lượt thích và bình luận, và việc tiếp xúc với những nội dung tiêu cực. Trong đại dịch COVID-19, có bằng chứng cho thấy những mối liên hệ này có thể trở nên mạnh mẽ hơn, với một nghiên cứu báo cáo rằng 71% người tham gia cảm thấy căng thẳng và lo âu hơn trong giai đoạn này.
Tuy nhiên, mức độ nghiêm trọng của những mối liên hệ này vẫn còn là một vấn đề gây tranh cãi. Một số nghiên cứu quy mô lớn gần đây cho thấy rằng việc sử dụng công nghệ kỹ thuật số hàng ngày chỉ có mối liên hệ nhỏ với hạnh phúc của thanh thiếu niên, và mối liên hệ này có thể không có ý nghĩa thực tế trong cuộc sống. Điều này cho thấy rằng chúng ta cần phải cẩn thận khi giải thích các mối liên hệ thống kê, và cần phân biệt giữa các mối liên hệ có ý nghĩa về mặt thống kê và các ảnh hưởng có ý nghĩa thực sự đối với sức khỏe tinh thần.
Lòng tự trọng và hình ảnh cơ thể
Các nền tảng mạng xã hội tạo ra một môi trường mà ở đó thanh thiếu niên đặc biệt quan tâm đến việc so sánh ngoại hình của mình với người khác và bị ám ảnh bởi những hình mẫu cơ thể lý tưởng. Các nghiên cứu tổng hợp cho thấy rằng việc sử dụng mạng xã hội có liên hệ đáng kể với việc giảm lòng tự trọng (với mức độ liên hệ là -0,08), và các nghiên cứu định tính cũng chỉ ra rằng việc so sánh ngoại hình và hình mẫu cơ thể là những chủ đề chính trong các cuộc thảo luận của thanh thiếu niên về những ảnh hưởng của mạng xã hội.
Các tính năng của các nền tảng như Instagram đặc biệt khuyến khích việc so sánh ngoại hình, và điều này có thể góp phần gây ra sự không hài lòng về cơ thể và các vấn đề liên quan đến ăn uống. Mối quan hệ này có vẻ mạnh mẽ hơn ở thanh thiếu niên nữ, mặc dù ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy thanh thiếu niên nam cũng chịu ảnh hưởng tương tự.
Gián đoạn giấc ngủ
Việc thanh thiếu niên thường xuyên sử dụng mạng xã hội vào ban đêm gây ra những ảnh hưởng xấu đến sức khỏe tinh thần của các em. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng sử dụng mạng xã hội vào ban đêm làm gián đoạn giấc ngủ, và việc thiếu ngủ này làm tăng thêm những vấn đề tâm lý. Một nghiên cứu khác về sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên cũng cho thấy rằng việc sử dụng mạng xã hội nhiều, đặc biệt là vào ban đêm, có liên quan chặt chẽ đến việc ngủ không ngon giấc, lo âu, tăng nguy cơ trầm cảm và giảm lòng tự trọng.
Gián đoạn giấc ngủ là một trong những tác hại rõ ràng nhất của công nghệ kỹ thuật số đối với sức khỏe tinh thần, vì ngủ đủ giấc là rất quan trọng đối với sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên. Thiếu ngủ và các vấn đề sức khỏe tâm thần có mối quan hệ hai chiều: nếu một trong hai trở nên tồi tệ hơn, thì cái còn lại cũng sẽ trở nên tồi tệ hơn.
Các kết quả sức khỏe tâm thần khác
Ngoài các vấn đề như trầm cảm, lo âu và lòng tự trọng, các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng việc sử dụng mạng xã hội có liên quan đến các vấn đề sức khỏe tinh thần khác ở thanh thiếu niên, bao gồm cảm giác cô đơn tăng lên (với mức độ liên hệ là 0,15), các triệu chứng cảm xúc bất thường, các vấn đề về hành vi, chứng hiếu động thái quá và những khó khăn trong các mối quan hệ với bạn bè.
Các nghiên cứu cũng cho thấy rằng các triệu chứng của rối loạn ăn uống vẫn tồn tại ngay cả khi yếu tố như việc bị bắt nạt trên mạng và ngủ không đủ giấc được giải quyết.
Sự đa dạng của các vấn đề sức khỏe được nghiên cứu cho thấy rằng công nghệ kỹ thuật số có thể có những ảnh hưởng rộng rãi đến tâm lý của thanh thiếu niên. Tuy nhiên, điều này cũng cho thấy rằng rất khó để xác định chính xác nguyên nhân và kết quả trong mối quan hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội và các vấn đề sức khỏe tinh thần khác nhau, vì chúng có mối liên hệ phức tạp với nhau.
Các cơ chế và yếu tố ảnh hưởng
Sự so sánh xã hội và tìm kiếm sự công nhận
Nghiên cứu định tính cho thấy rằng, theo quan điểm của thanh thiếu niên, việc thể hiện bản thân và nhận được sự công nhận từ người khác là những yếu tố quan trọng trong cách mạng xã hội ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần của họ. Các hành vi tìm kiếm sự công nhận, chẳng hạn như việc đăng bài để nhận được nhiều lượt thích và bình luận, có thể dẫn đến việc thanh thiếu niên phụ thuộc vào sự công nhận từ bên ngoài, và điều này có khả năng làm giảm sự tự tin và giá trị bản thân bên trong của họ.
Lý thuyết so sánh xã hội cung cấp một cách hữu ích để hiểu rõ hơn về những quá trình này. Khi thanh thiếu niên so sánh bản thân với những hình ảnh hoặc hình mẫu lý tưởng hóa trên mạng xã hội, họ có thể có những đánh giá tiêu cực về bản thân. Quá trình so sánh này thường tập trung vào ngoại hình, nhưng cũng có thể mở rộng ra các khía cạnh khác như lối sống, thành tích và địa vị xã hội.
Sợ bỏ lỡ (FOMO) và áp lực xã hội
Áp lực phải luôn giữ kết nối trực tuyến là một yếu tố quan trọng khác cho thấy mạng xã hội ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên. Hội chứng sợ bỏ lỡ (hay còn gọi là FOMO) tạo ra lo lắng về việc có thể bị bỏ rơi hoặc bị loại khỏi các hoạt động xã hội, và điều này thúc đẩy thanh thiếu niên liên tục kiểm tra thông tin trên mạng xã hội, dẫn đến việc các em khó tập trung vào những việc khác trong cuộc sống hàng ngày.
Áp lực này thể hiện ở cảm giác rằng người ta phải luôn có mặt trên mạng, phải trả lời tin nhắn ngay lập tức và phải tham gia vào các hoạt động giao tiếp trực tuyến để duy trì các mối quan hệ. Sự lo lắng thường trực này có thể gây ra căng thẳng, lo âu và giảm khả năng tập trung vào những trải nghiệm trong thế giới thực.
Bắt nạt trên mạng và nội dung độc hại
Việc thanh thiếu niên tiếp xúc với bắt nạt trên mạng và các nội dung có hại là một trong những ảnh hưởng tiêu cực rõ ràng nhất của mạng xã hội đối với sức khỏe tinh thần của các em. Các nghiên cứu định tính liên tục chỉ ra rằng đây là một vấn đề lớn mà thanh thiếu niên rất quan tâm.
Bắt nạt trên mạng có thể gây ra những tổn thương tâm lý sâu sắc hơn so với bắt nạt truyền thống, vì nó mang tính công khai, có thể kéo dài và kẻ bắt nạt có thể ẩn danh. Ngoài ra, việc tiếp xúc với các nội dung tiêu cực trên mạng cũng có thể khuyến khích các hành vi gây hại cho bản thân, tự tử hoặc rối loạn ăn uống. Các thuật toán cá nhân hóa nội dung có thể vô tình tạo ra các "bong bóng thông tin", khiến thanh thiếu niên ngày càng tiếp xúc nhiều hơn với những tin tức, quan điểm tiêu cực và các hành vi có hại.
Thay thế các hoạt động ngoại tuyến
Một nghiên cứu cho thấy rằng việc sử dụng mạng xã hội quá nhiều có thể khiến thanh thiếu niên bỏ qua các hoạt động quan trọng khác trong cuộc sống, bao gồm gặp gỡ và giao tiếp trực tiếp với bạn bè, hoạt động thể chất và ngủ đủ giấc. Giả thuyết này cho rằng thời gian dành cho mạng xã hội làm giảm thời gian dành cho các hoạt động được cho là có lợi cho sức khỏe tinh thần.
Tuy nhiên, bằng chứng cho thấy mối quan hệ này không phải lúc nào cũng rõ ràng, vì một số nghiên cứu cho thấy rằng các hoạt động trên mạng và các hoạt động khác thường bổ sung cho nhau hơn là cạnh tranh với nhau. Mối quan hệ này có thể phụ thuộc vào cách sử dụng mạng xã hội cụ thể hơn là tổng thời gian sử dụng.
Các yếu tố điều tiết và trung gian
Khác biệt giới tính
Giới tính là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội và sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên. Các phân tích tổng hợp các nghiên cứu cho thấy rằng giới tính có tác động đến mức độ ảnh hưởng của mạng xã hội trong các nghiên cứu khác nhau. Mặc dù cả nam và nữ đều chịu ảnh hưởng từ mạng xã hội, nhưng những ảnh hưởng cụ thể có thể khác nhau về hình thức và mức độ.
Nghiên cứu chỉ ra rằng "các vấn đề sức khỏe tâm thần ở thanh thiếu niên chủ yếu xảy ra ở nữ giới", và một số nghiên cứu tìm thấy mối liên hệ chặt chẽ hơn giữa việc sử dụng mạng xã hội và các vấn đề sức khỏe tâm thần ở nữ giới. Tuy nhiên, điều này không đúng trong mọi trường hợp. Ví dụ, một nghiên cứu cho thấy rằng việc các bé gái không bao giờ chơi trò chơi trực tuyến có liên quan đến tỷ lệ mắc các bệnh về tâm thần và ý định tự tử thấp hơn so với các bé trai.
Những khác biệt này có thể phản ánh những khuôn mẫu văn hóa xã hội rộng lớn hơn về cách thanh thiếu niên tương tác với mạng xã hội, bao gồm sự khác biệt về động cơ sử dụng, sở thích về nội dung và những kỳ vọng của xã hội. Việc hiểu rõ những khác biệt này theo từng giới tính là rất quan trọng để phát triển các biện pháp can thiệp phù hợp.
Các loại và bản chất của việc sử dụng mạng xã hội
Ảnh hưởng của mạng xã hội đến sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên thay đổi tùy thuộc vào cách các em sử dụng các nền tảng này. Nghiên cứu phân biệt giữa việc sử dụng chủ động (tự tạo nội dung, trò chuyện trực tiếp) và sử dụng thụ động (chỉ lướt xem mà không tương tác), và mỗi cách sử dụng này có những ảnh hưởng khác nhau đến sức khỏe tinh thần.
Tương tự, các nền tảng mạng xã hội khác nhau cũng có những ảnh hưởng khác nhau, có thể là do các tính năng, quy tắc và loại nội dung khác nhau trên mỗi nền tảng. Nghiên cứu về các loại hình sử dụng phương tiện kỹ thuật số khác nhau cho thấy rằng "việc sử dụng mạng xã hội, xem video và nhắn tin" có những ảnh hưởng khác nhau đến sức khỏe tâm thần so với việc chơi trò chơi trực tuyến.
Một phân tích về thanh thiếu niên ở Vương quốc Anh cho thấy rằng việc sử dụng mạng xã hội chỉ là một trong số ít các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên, trong khi các yếu tố khác (ví dụ: bị bắt nạt, thiếu sự hỗ trợ từ gia đình và không hài lòng với việc học ở trường) có ảnh hưởng mạnh mẽ hơn nhiều. Điều này cho thấy rằng cần phải xem xét mạng xã hội trong mối tương quan với các yếu tố khác ảnh hưởng đến sự phát triển của thanh thiếu niên.
Năng lực công nghệ số
Kỹ năng sử dụng công nghệ kỹ thuật số có ảnh hưởng lớn đến cách thanh thiếu niên trải nghiệm và bị ảnh hưởng bởi mạng xã hội. Nghiên cứu cho thấy rằng kỹ năng sử dụng công nghệ kỹ thuật số đóng vai trò như một cầu nối giữa thanh thiếu niên và thế giới kỹ thuật số, và điều này ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần của các em. Thanh thiếu niên có kỹ năng sử dụng công nghệ kỹ thuật số tốt hơn có khả năng sử dụng môi trường trực tuyến một cách an toàn hơn, đánh giá nội dung một cách cẩn thận hơn và duy trì các mối quan hệ lành mạnh hơn với công nghệ.
Điều này rất quan trọng đối với các biện pháp can thiệp, vì nó cho thấy rằng việc cải thiện kỹ năng sử dụng công nghệ kỹ thuật số có thể giúp giảm thiểu những tác động tiêu cực đến sức khỏe tinh thần. Các trường học có thể triển khai các chương trình giáo dục về kỹ năng sử dụng công nghệ kỹ thuật số như một cách để phòng ngừa những tác hại của mạng xã hội đối với sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên.
Sự can thiệp của kỹ thuật số cho sức khỏe tâm thần
Khả năng tiếp cận và đổi mới
Công nghệ kỹ thuật số mang đến những cách mới để hỗ trợ sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên bằng cách giúp các em dễ dàng tiếp cận các dịch vụ và cung cấp các hình thức hỗ trợ mới. Các nền tảng kỹ thuật số có thể giúp đơn giản hóa việc tiếp cận các Dịch vụ Sức khỏe Tâm thần Trẻ em và Thanh thiếu niên, có thể giúp giảm thời gian chờ đợi để được hỗ trợ và cung cấp hỗ trợ ẩn danh cùng với thông tin đáng tin cậy.
Một nghiên cứu quan sát một nền tảng giới thiệu kỹ thuật số có tên là "CYP as One" cho thấy số lượng người được giới thiệu đến các dịch vụ sức khỏe tinh thần đã tăng lên, bao gồm mức tăng 71% trong số các trường hợp thanh thiếu niên tự giới thiệu. Sau giai đoạn đầu triển khai có thời gian chờ đợi tăng lên, nền tảng này cuối cùng đã giúp giảm thời gian chờ đợi trong khoảng thời gian từ tháng 10 đến tháng 12 của quá trình triển khai, cho thấy những lợi ích lâu dài tiềm năng trong việc giúp mọi người dễ dàng tiếp cận dịch vụ hơn.
Hiệu quả của các can thiệp kỹ thuật số
Các giải pháp chăm sóc sức khỏe tâm thần sử dụng công nghệ kỹ thuật số, bao gồm các ứng dụng trên điện thoại, các trang web và các trò chơi kỹ thuật số, cho thấy nhiều hứa hẹn trong việc giúp thanh thiếu niên, đặc biệt là những em có hoàn cảnh khó khăn, vượt qua các vấn đề về sức khỏe tâm thần. Những công nghệ này có thể đáp ứng các nhu cầu và sở thích khác nhau của thanh thiếu niên, cho thấy rằng có nhiều cách khác nhau để hỗ trợ sức khỏe tâm thần.
Các biện pháp can thiệp sử dụng các phương tiện truyền thông đã chứng minh được hiệu quả trong việc phát hiện và điều trị các rối loạn tâm thần ở thanh thiếu niên, với những ưu điểm đáng chú ý bao gồm khả năng tiếp cận nhiều người, tính tiện lợi và khả năng điều chỉnh cho phù hợp với từng cá nhân. Việc sử dụng các tài liệu hướng dẫn (ví dụ: các cuốn sách nhỏ) để giúp thanh thiếu niên tự chăm sóc sức khỏe tâm thần ở trường học cũng cho thấy những tác động tích cực.
Tuy nhiên, khi đánh giá kỹ lưỡng các biện pháp can thiệp này, chúng ta cũng cần lưu ý đến những lo ngại về quyền riêng tư và những hạn chế có thể xảy ra khi chỉ dựa vào các nền tảng kỹ thuật số. Để đảm bảo rằng các biện pháp can thiệp kỹ thuật số thực sự hiệu quả trong việc hỗ trợ sức khỏe tâm thần, chúng ta cần chú ý đến việc thiết kế, triển khai và kết hợp chúng với các phương pháp chăm sóc truyền thống.
Ảnh hưởng của đại dịch COVID-19
Tăng cường sử dụng công nghệ kỹ thuật số và các mối quan tâm đến sức khỏe tâm thần
Đại dịch COVID-19 đã gây ra những thay đổi lớn trong cách thanh thiếu niên sử dụng công nghệ kỹ thuật số và ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần của các em. Thời gian sử dụng các thiết bị điện tử tăng lên đáng kể trong thời gian phong tỏa, và điều này có khả năng làm tăng ảnh hưởng của mạng xã hội đến sự phát triển tâm lý của thanh thiếu niên. Các nghiên cứu trong giai đoạn này cho thấy rằng việc sử dụng mạng xã hội nhiều hơn và trong thời gian dài hơn có liên quan đến những tác động tiêu cực đến sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên và học sinh.
Một nghiên cứu của Son et al. (2020) đã đưa ra những số liệu đáng lo ngại trong thời kỳ đại dịch: 71% người tham gia nghiên cứu cảm thấy căng thẳng và lo âu hơn, 91% lo lắng về sức khỏe của bản thân và gia đình, 89% gặp khó khăn trong việc tập trung, 86% bị rối loạn giấc ngủ, 86% giảm giao tiếp xã hội do giãn cách xã hội, và 82% cảm thấy lo lắng về việc học hành.
Sự kết nối và hỗ trợ trong suốt thời gian giãn cách
Mặc dù các phát hiện chủ yếu là tiêu cực, nhưng một số nghiên cứu đã xác định những lợi ích tiềm năng của mạng xã hội trong thời gian bị cô lập do đại dịch. Hai nghiên cứu ghi nhận một số tác động tích cực như hỗ trợ kết nối trực tuyến cho những người bị cô lập do giãn cách xã hội.
Hai mặt của mạng xã hội trong đại dịch cũng làm nổi bật được vai trò phức tạp của nó trong cuộc sống của thiếu niên. Mặc dù việc tăng cường sử dụng mạng xã hội có thể làm trầm trong những vấn đề về sức khỏe tâm thần nhưng các nền tảng này đồng thời giúp chúng ta kết nối với xã hội trong giai đoạn giãn cách xã hội, đây là cách để giảm bớt sự cô đơn và mất kết nối với mọi người.
Các khung lý thuyết và mô hình
Phương pháp tiếp cận tích hợp hệ thống
Nghiên cứu gần đây cho thấy sự cần thiết của các khung lý thuyết phức tạp hơn, đặt mạng xã hội vào trong các hệ thống phức tạp ảnh hưởng đến sự phát triển của thanh thiếu niên. Một phân tích mạng lưới bảng điều khiển về thanh thiếu niên ở Vương quốc Anh cho thấy rằng trong số các yếu tố có trong mối quan hệ hiện tại, việc sử dụng mạng xã hội là một trong những yếu tố ít ảnh hưởng nhất đến sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên so với các yếu tố khác (ví dụ: bắt nạt, thiếu sự hỗ trợ của gia đình và không hài lòng với việc học ở trường).
Kết quả này cho thấy, sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên không chỉ bị ảnh hưởng bởi mạng xã hội. Có nhiều yếu tố khác trong cuộc sống của giới trẻ đóng vai trò quan trọng, và các yếu tố này thường có mối quan hệ phức tạp với nhau. Vì vậy, để hiểu rõ vấn đề, chúng ta cần thay đổi cách tiếp cận, không chỉ tìm kiếm các mối quan hệ nhận quả trực tiếp, mà cần xem xét vai trò của mạng xã hội trong bối cảnh rộng lớn hơn trong cuộc sống của thanh thiếu niên.
Các yếu tố rủi ro và khả năng phục hồi
Các nhà nghiên cứu ngày càng chú trọng đến việc tìm hiểu cả những yếu tố có thể gây hại (yếu tố nguy cơ) và những yếu tố có thể bảo vệ sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên khi các em sử dụng mạng xã hội. Cách tiếp cận này xuất phát từ việc thừa nhận rằng mỗi người có mức độ dễ bị tổn thương và khả năng phục hồi khác nhau, và điều này có thể lý giải tại sao cùng một trải nghiệm trên mạng xã hội lại có thể ảnh hưỡng đến mỗi người theo một cách khác nhau.
Các nghiên cứu cũng nhấn mạnh rằng cần có những chính sách xã hội tập trung vào việc xây dựng một môi trường gia đình và trường học lành mạnh để giúp các em có khả năng phục hồi tốt hơn". Điều này có nghĩa là, việc tăng cường các yếu tố bảo vệ trong cuộc sống thực có thể giúp giảm thiểu những nguy cơ tiềm ẩn từ mạng xã hội. Quan điểm này phù hợp với các lý thuyết rộng hơn về khả năng phục hồi trong tâm lý học phát triển, theo đó, việc tập trung vào việc phát triển các kỹ năng và nguồn lực cá nhân quan trọng hơn là chỉ cố gắng loại bỏ các yếu tố gây hại.
Những lỗ hổng trong nghiên cứu và hướng phát triển trong tương lai
Nguyên nhân và hạn chế về phương pháp
Một trong những hạn chế lớn nhất của các nghiên cứu hiện tại là hầu hết chỉ cho thấy mối liên hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội và sức khỏe tinh thần chứ không chứng minh được rằng việc sử dụng mạng xã hội gây ra các vấn đề sức khỏe tinh thần. Các nghiên cứu này thường chỉ ra rằng có mối tương quan giữa hai yếu tố này, tập trung vào người lớn thay vì thanh thiếu niên, và cho ra nhiều kết quả khác nhau, đôi khi mâu thuẫn với các mối liên hệ tích cực và tiêu cực hoặc không có mối liên hệ, nhưng đều ở góc độ nhỏ. Điều này khiến chúng ta không không thể chắc chắn liệu mạng xã hội có gây ra các vấn đề sức khỏe tinh thần hay không, liệu các vấn đề sức khỏe tinh thần có dẫn đến việc sử dụng mạng xã hội theo một cách nhất định hay không, hay liệu cả hai đều ảnh hưởng bởi những yếu tố khác.
Các nhóm lâm sàng
Các nghiên cứu về mạng xã hội và sức khỏe tinh thần thường tập trung vào những người bình thường trong cộng đồng mà ít chú ý đến những người đã có sẵn những vấn đề sức khỏe tinh thần. Đây là một thiếu sót lớn trong nghiên cứu. Một phân tích tổng hợp gần đây đã chỉ ra khi so sánh các nghiên cứu về thanh thiếu niên có vấn đề sức khỏe tâm thần và thanh thiếu niên bình thường, thanh thiếu niên vốn đã có các vấn đề sức khỏe tâm thần có thể dễ bị ảnh hưởng tiêu cực hơn bởi một số tương tác trên mạng, nhưng đồng thời họ có thể nhận được những lợi ích đặc biệt từ các cộng đồng hỗ trợ trực tuyến.
Vì vậy, các nghiên cứu trong tương lai cần chú lý lựa chọn những người có các vấn đề sức khỏe tâm thần để tham gia, và tìm hiểu xem trải nghiệm sử dụng công nghệ của họ có gì khác biệt so với những người cùng lứa tuổi đang phát triển bình thường. Việc hiểu rõ những khác biệt này sẽ giúp chúng ta xây dựng được các biện pháp can thiệp và hỗ trợ phù hợp hơn cho từng đối tượng.
Tác động phát triển dài hạn
Chúng ta vẫn chưa hiểu rõ về những ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển của thanh thiếu niên khi các em lớn lên trong một thế giới mà công nghệ kỹ thuật số bao phủ mọi mặt. Các nghiên cứu hiện tại chỉ cho chúng ta thấy mối liên hệ giữa việc sử dụng công nghệ và các vấn đề sức khỏe tại một số thời điểm nhất định, chứ chưa giải thích được những mối liên hệ này thay đổi như thế nào trong suốt thời niên thiếu và đến khi trưởng thành. Như đã đề cập về tác động của đại dịch, "các nghiên cứu trong tương lai cần tìm hiểu tác động lâu dài của việc sử dụng mạng xã hội đối với sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên và học sinh, bao gồm tất cả các yếu tố liên quan để có thể đưa ra các biện pháp ứng phó phù hợp cho cộng đồng".
Để hiểu rõ hơn, các nghiên cứu nên theo dõi cùng một nhóm thanh thiếu niên từ khi các em còn nhỏ cho đến khi trưởng thành. Những nghiên cứu kéo dài này sẽ cung cấp thông tin quan trọng về quá trình phát triển của các em và những giai đoạn nhạy cảm, khi mà ảnh hưởng của công nghệ có thể đặc biệt mạnh mẽ.
Yếu tố văn hóa và bối cảnh
Các nhà nghiên cứu chưa chú trọng đúng mức đến việc tìm hiểu xem các yếu tố văn hóa và hoàn cảnh sống khác nhau có thể ảnh hưởng như thế nào đến trải nghiệm và tác động của công nghệ kỹ thuật số lên thanh thiếu niên. Cách sử dụng công nghệ, các quy tắc ứng xử trên mạng và khả năng tiếp cận công nghệ có sự khác biệt lớn giữa các nền văn hóa, các tầng lớp kinh tế xã hội và các khu vực địa lý khác nhau. Tuy nhiên, các nghiên cứu vẫn chưa khám phá đầy đủ những khác biệt này.
Trong tương lai, các nghiên cứu nên tiếp cận vấn đề một cách nhạy bén hơn với các yếu tố văn hóa, và xem xét những khác biệt về hoàn cảnh sống. Điều này bao gồm việc tìm hiểu cách các giá trị văn hóa ảnh hưởng đến việc sử dụng công nghệ, cách sự bất bình đẳng trong việc tiếp cận công nghệ tác động đến sức khỏe tâm thần, và cách các biện pháp can thiệp cần được điều chỉnh cho phù hợp với từng nền văn hóa để đạt hiệu quả tốt nhất.
Mức độ hiệu quả của các biện pháp can thiệp
Mặc dù các biện pháp hỗ trợ sức khỏe tinh thần kỹ thuật số cho thanh thiếu niên có vẻ đầy hứa hẹn, nhưng chúng ta vẫn chưa có đủ các nghiên cứu nghiêm túc để đánh giá xem chúng có thực sự hiệu quả hay không. Một đánh giá đã chỉ ra rằng cần có thêm nhiều nghiên cứu để xem xét tác động lâu dài và chi phí, hiệu quả của các biện pháp này, đặc biệt là đối với từng vấn đề sức khỏe tâm thần cụ thể và thời gian làm việc của nhân viên y tế. Chúng ta vẫn chưa biết rõ những yếu tố nào của các biện pháp hỗ trợ này là quan trọng nhất, làm thế nào để thu hút thanh thiếu niên tham gia, và làm thế nào để kết hợp các biện pháp kỹ thuật số với các dịch vụ sức khỏe tinh thần truyền thống.
Để giải quyết vấn đề này, các nghiên cứu trong tương lai cần ưu tiên thực hiện các thử nghiệm được thiết kế tốt về các biện pháp hỗ trợ sức khỏe tinh thần kỹ thuật số, bao gồm các nghiên cứu so sánh để xác định biện pháp nào là tốt nhất cho từng đối tượng thanh thiếu niên và trong từng tình huống cụ thể. Điều này sẽ giúp chúng ta triển khai các biện pháp hỗ trợ một cách hiệu quả hơn và sử dụng nguồn lực một cách hợp lý hơn.
Tổng quan này đã tổng hợp các nghiên cứu hiện tại về mối quan hệ phức tạp giữa mạng xã hội, công nghệ kỹ thuật số và sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên. Các bằng chứng cho thấy mối quan hệ này rất phức tạp, không thể kết luận một cách đơn giản rằng các công nghệ này là "tốt" hay "xấu" đối với thanh thiếu niên. Thay vào đó, ảnh hưởng của chúng phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm cách sử dụng, đặc điểm của từng người, môi trường xã hội và các tính năng cụ thể của từng nền tảng.
Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, cần có thêm nhiều nghiên cứu tập trung vào một số lĩnh vực quan trọng. Các nghiên cứu hiện tại còn nhiều hạn chế về phương pháp, chủ yếu chỉ cho thấy mối liên hệ giữa các yếu tố chứ không chứng minh được nguyên nhân và kết quả. Ngoài ra, các nghiên cứu chưa chú trọng đủ đến các nhóm thanh thiếu niên có sẵn vấn đề sức khỏe tinh thần, chưa theo dõi ảnh hưởng của công nghệ trong thời gian dài, chưa xem xét các khác biệt về văn hóa, và chưa đánh giá đầy đủ hiệu quả của các biện pháp can thiệp. Việc giải quyết những thiếu sót này sẽ giúp chúng ta có được những bằng chứng vững chắc hơn và xây dựng các chính sách và biện pháp hiệu quả hơn.
Đối với những người làm việc với thanh thiếu niên, tổng quan này đưa ra một số gợi ý. Việc giáo dục về kỹ năng sử dụng công nghệ một cách an toàn và hiệu quả là một biện pháp phòng ngừa đầy hứa hẹn. Điều này giúp thanh thiếu niên phát triển các kỹ năng cần thiết để sử dụng môi trường trực tuyến một cách an toàn và đánh giá thông tin một cách nghiêm túc. Các cố vấn học đường và chuyên gia y tế nên đưa việc đánh giá việc sử dụng mạng xã hội vào các buổi đánh giá sức khỏe tinh thần, vì những trải nghiệm kỹ thuật số có thể có ảnh hưởng lớn đến tâm lý của thanh thiếu niên.
Đối với phụ huynh và các nhà giáo dục, các nghiên cứu cho thấy rằng điều quan trọng là phải chú ý đến cách sử dụng cụ thể của thanh thiếu niên, chứ không chỉ tập trung vào thời gian sử dụng thiết bị. Cần đặc biệt lưu ý đến việc sử dụng vào ban đêm, các nội dung khuyến khích so sánh bản thân với người khác hoặc tìm kiếm sự công nhận từ người khác, và các dấu hiệu của những vấn đề tâm lý liên quan đến công nghệ, chẳng hạn như hội chứng sợ bỏ lỡ (FOMO) và hành vi kiểm tra điện thoại liên tục.
Cuối cùng, các chính sách cần nhận ra rằng việc sử dụng công nghệ kỹ thuật số của thanh thiếu niên diễn ra trong một hệ thống phức tạp bao gồm nhiều yếu tố khác nhau. Như các nghiên cứu đã chỉ ra, các yếu tố như bắt nạt, sự hỗ trợ từ gia đình và sự hài lòng ở trường có thể có ảnh hưởng lớn hơn cả bản thân mạng xã hội. Do đó, các biện pháp can thiệp toàn diện, vừa tăng cường các yếu tố bảo vệ này vừa giải quyết các rủi ro kỹ thuật số, có thể là cách hiệu quả nhất để hỗ trợ sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên trong một thế giới ngày càng số hóa.
Vũ Thị Tuyết Nhung
Trường Đại học FPT