Thực trạng thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước tham gia phát triển thủ đô Hà Nội *

Từ khóa: thực trạng, thu hút, phát huy trí tuệ, chuyên gia, nhà khoa học, Hà Nội

Đặt vấn đề

Hà Nội là thủ đô của cả nước, là trung tâm chính trị, văn hóa và kinh tế của Việt Nam, và là nơi hội tụ trí tuệ và sáng tạo từ khắp nơi trên thế giới. Hà Nội gánh trên mình trách nhiệm chính trị rất lớn mà không địa phương nào có thể thay thế được, vì vậy, Hà Nội phải được trao những điều kiện để xứng đáng là thủ đô của cả nước. Với vị trí địa lý đắc địa, cơ sở hạ tầng phát triển, và nền văn hóa phong phú, Hà Nội có nhiều lợi thế đặc thù để thu hút và phát huy trí tuệ của các chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước.

Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước, Thành ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội luôn quan tâm và chú trọng đến chính sách thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước tham gia phát triển thủ đô; nhờ đó Hà Nội đã đạt được những kết quả nhất định trong phát triển ổn định, bền vững, toàn diện. Tuy nhiên thực tiễn thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước còn tồn tại những hạn chế nhất định, đòi hỏi phải có giải pháp hiệu quả nhằm đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ tổ quốc đặt ra trong tình hình mới.

Vì những lý do trên, nghiên cứu thực trạng thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước ở Thủ đô Hà Nội là một nội dung nghiên cứu nằm trong đề tài "Giải pháp thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước tham gia phát triển Thủ đô Hà Nội", mã số CT02/02-2023-3 với kỳ vọng mang đến những phân tích chuyên sâu, cung cấp tri thức toàn diện về thực trạng của thủ đô Hà Nội trong thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước.

Đặc thù của Thủ đô Hà Nội trong thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước

Hà Nội – thủ đô ngàn năm văn hiến, có nhiều đặc thù trên các phương diện so với các tỉnh, thành phố khác trên cả nước nói riêng, so với các thủ đô của các quốc gia trên thế giới nói chung, Hà Nội có những đặc thù trong thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia và nhà khoa học đa dạng, đến từ nhiều lĩnh vực và quốc gia khác nhau.

Thứ nhất, về vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên

Hà Nội có vị trí địa lí thuận lợi, đặc biệt là nhờ sự phát triển của hệ thống hạ tầng giao thông vận tải đã tăng cường khả năng kết nối của thủ đô Hà Nội với các địa phương trong nước, với quốc tế, nhờ đó mà tranh thủ được các lợi thế mà việc mở cửa nền kinh tế, quá trình toàn cầu hóa đem lại.

Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên là một nguồn lực to lớn không thể thiếu trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Hà Nội. Từ khi được mở rộng, các điều kiện tự nhiên của Hà Nội trở nên đa dạng hơn và nguồn tài nguyên thiên nhiên cũng phong phú hơn. Bên cạnh đó, Hà Nội là trung tâm dịch vụ chất lượng cao, đa dạng sẽ tạo ra sức hút lớn đối với dân cư, tạo ra nhiều việc làm. Sự phát triển các loại dịch vụ, trong đó có sự cải thiện điều kiện giao thông đối ngoại sẽ làm tăng mạnh phạm vi ảnh hưởng của thành phố.

Những thuận lợi về vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên mang lại những lợi thế về một môi trường làm việc có những ưu thế kết nối ở trong và ngoài nước, địa hình, giao thông không phải là những vấn đề trở ngại trong việc thu hút các chuyên gia, nhà khoa học; hơn thế, đây còn là những tiền đề, những chất xúc tác để chuyên gia, nhà khoa học phát huy tối đa trí tuệ của mình cống hiến cho Thủ đô Hà Nội. Tuy nhiên, Hà Nội cũng gặp không ít những thách thức, trong đó, đặc biệt là việc quy hoạch và quản lí các chương trình, kế hoạch phát triển như thế nào để tận dụng được những lợi thế về điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên này trong thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học.

Thứ hai, về chính trị

Sự ổn định chính trị là một trong những yếu tố không thể thiếu, góp phần giúp Việt Nam nói chung, Thủ đô Hà Nội nói riêng có thể kiên trì và tăng cường phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Nền chính trị ổn định là một đảm bảo cho chuyên gia, nhà khoa học yên tâm công tác, cống hiến, gắn bó lâu dài với Thủ đô Hà Nội.

Chính trị Thủ đô Hà Nội ổn định – điều mà không nhiều Thủ đô trên thế giới có được, góp phần ổn định, phát triển các lĩnh vực khác của đời sống như kinh tế, môi trường đầu tư, an ninh trật tự, an sinh xã hội,… góp phần xây dựng hình ảnh tích cực trong mắt cộng đồng quốc tế; tạo ra sự hứng thú, tin cậy cho các chuyên gia, nhà khoa học; qua đó, Chính phủ, các tổ chức sẽ đầu tư nhiều hơn, tạo môi trường an toàn thu hút chuyên gia, nhà khoa học; tạo môi trường thuận lợi cho các chuyên gia, nhà khoa học có thể phát huy trí tuệ của mình, phát huy sức sáng tạo, tài năng của mình trên tất cả các lĩnh vực.

Thứ ba, về kinh tế

Thành phố Hà Nội chú trọng xây dựng, ban hành các quy định hướng tới đơn giản hóa thủ tục hành chính, tạo thuận tiện cho người dân và các doanh nghiệp. Nhờ đó, ngày càng có nhiều dự án đầu tư vào Hà Nội; đây cũng là cơ hội để các chuyên gia, nhà khoa học được trọng dụng làm việc, được phát huy trí tuệ của mình cho sự phát triển của Thủ đô.

Thứ tư, về văn hóa, con người

Hà Nội có nền văn hóa và lịch sử lâu đời, là nguồn cảm hứng vô tận cho các nghiên cứu về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật. Những nét độc đáo của thủ đô cũng tạo ra môi trường nghiên cứu đa dạng, góp phần vào việc thu hút các chuyên gia và nhà khoa học đến tìm hiểu và khám phá.

Hà Nội có chi phí sinh hoạt hợp lý; an ninh trật tự được đảm bảo, những giá trị văn hoá ngàn năm của Hà Nội đã và đang được bảo tồn, phát triển, trở thành thế mạnh để Hà Nội thu hút du khách trong và ngoài nước đến thăm quan và tìm hiểu; các chuyên gia, nhà khoa học đến nghiên cứu.

Về con người, Hà Nội, với vị thế là Thủ đô, là một trong hai thành phố lớn nhất cả nước, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục, khoa học công nghệ lớn nhất cả nước, nên có nhiều lợi thế về phát triển con người. Mức sống của người dân Thủ đô nhìn chung cao hơn so với nhiều tỉnh, thành phố khác trong cả nước. Người dân có nhiều điều kiện tiếp cận các dịch vụ phục vụ nhu cầu sống ngày càng cao. Đây sẽ là ưu thế trong việc thu hút chuyên gia, nhà khoa học đến làm việc và cống hiến.

Thứ năm, về giáo dục đào tạo và y tế

Về giáo dục đào tạo: Các trường đại học, cơ sở nghiên cứu ở Hà Nội hiện nay không chỉ tập trung vào giảng dạy mà còn thúc đẩy nghiên cứu khoa học và công nghệ, hợp tác với các đối tác quốc tế để nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu. Điều này tạo ra một hệ sinh thái năng động cho việc phát triển trí tuệ và chất xám tại thủ đô, hình thành nên một môi trường làm việc có hàm lượng trí tuệ cao. Đây sẽ là cơ hội thuận lợi để thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học cống hiến cho sự nghiệp giáo dục nói chung, thủ đô Hà Nội nói riêng.

Về y tế: Kể từ khi Hà Nội mở rộng địa giới hành chính (2008), Y tế Thủ đô đã và đang nỗ lực xây dựng hệ thống y tế tiên tiến, hiện đại, nâng cao chất lượng khám chữa bệnh; xây dựng mạng lưới cơ sở khám chữa bệnh chất lượng cao, hiện đại; nghiên cứu và chuyển giao công nghệ y dược của tư nhân, đầu tư nước ngoài; năng lực hệ thống y tế dự phòng tuyến y tế cơ sở, hệ thống bác sĩ gia đình, bảo đảm chăm sóc toàn diện sức khỏe Nhân dân. Thời gian tới, ngành Y tế Hà Nội tiếp tục nâng cao chất lượng nguồn nhân lực y tế, nhất là có chính sách khuyến khích chuyên gia, nhà khoa học ngành y tế về công tác.

Thứ sáu, về khoa học công nghệ

Thời gian qua, Hà Nội đã có nhiều cách làm hay khi "ươm tạo" thành công các doanh nghiệp khoa học - công nghệ; tận dụng tốt nguồn lực từ các trường đại học, viện nghiên cứu; ban hành nhiều văn bản, chính sách cụ thể để khuyến khích khoa học - công nghệ phát triển,... Đội ngũ cán bộ khoa học trên địa bàn thành phố Hà Nội đã khẳng định được vị trí, vai trò hết sức quan trọng, nhiều sản phẩm có giá trị từ việc ứng dụng công nghệ mới ra đời, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô.

Hà Nội đã ban hành nhiều chính sách và chương trình hỗ trợ phát triển khoa học và công nghệ, khuyến khích các chuyên gia và nhà khoa học tham gia vào các dự án nghiên cứu. Các chính sách này bao gồm hỗ trợ tài chính, hỗ trợ tiếp cận các nguồn lực nghiên cứu, đào tạo chuyên sâu cho các nhà khoa học trẻ.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động khoa học và công nghệ của Hà Nội vẫn còn chưa tương xứng với tiềm năng của thủ đô. Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo chưa thực sự trở thành động lực quan trọng để nâng cao năng suất lao động, khả năng cạnh tranh, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, công nghệ, xúc tiến và môi giới chuyển giao công nghệ.

Thứ bảy, về đối ngoại

Với vị trí của mình, Hà Nội tạo nên sự gắn kết chặt chẽ với các vùng kinh tế khác trong cả nước và là trung tâm giao lưu quốc tế ngày càng quan trọng đối với khu vực và thế giới. Đó chính là điều kiện thuận lợi để chúng ta tiếp nhận các thành tựu khoa học - kỹ thuật, giáo dục đào tạo, kinh nghiệm quản lý tiên tiến, thu hút và lan tỏa các nguồn lực, phát huy lợi thế so sánh và từ đó góp phần quan trọng vào quá trình Việt Nam hội nhập với các nước trong khu vực và trên thế giới. Đồng thời, đây là cơ hội để Hà Nội không chỉ thu hút chuyên gia, nhà khoa học trong nước mà còn là cơ hội để thu hút những chuyên gia, nhà khoa học ngoài nước đến làm việc, cống hiến cho Thủ đô.

Cơ chế, chính sách thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước tham gia phát triển thủ đô Hà Nội

Quan điểm, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam

Đảng Cộng sản Việt Nam luôn quan tâm đến thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học phù hợp thực tiễn cách mạng ở từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Song, chỉ đến khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới (từ năm 1986 đến nay), chúng ta mới có tương đối đủ điều kiện để thực hiện một cách toàn diện. Đây cũng là thời kỳ Đảng ta ban hành nhiều chính sách liên quan đến thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học, đưa nội dung này thành chủ trương, chính sách nòng cốt trong phát triển đất nước.

Đảng đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách liên quan đến thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học như Nghị quyết số 03-NQ/TW, ngày 18/6/1997 của Hội nghị Trung ương lần thứ ba, khóa VIII về Chiến lược cán bộ thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Nghị quyết số 36-NQ/TW ngày 26/3/2004 của Bộ Chính trị khóa IX về "Công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài"; Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 6/8/2008 của Ban Chấp hành Trung ương khóa X về "Xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước",…Bộ Chính trị đã ban hành Kết luận số 86-KL/TW ngày 24/1/2014, về chính sách thu hút, tạo nguồn cán bộ từ sinh viên tốt nghiệp xuất sắc, cán bộ khoa học trẻ; Chỉ thị số 45-NQ/TW ngày 19/5/2015 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết số 36-NQ/TW của Bộ Chính trị khóa IX về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài trong tình hình mới; Ngày 19/5/2018, Ban Chấp hành Trung ương (Khóa XII) ban hành Nghị quyết số 26-NQ/TW về tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cấp chiến lược, đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ,…

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ VI đã chỉ rõ nhiệm vụ trọng tâm của giáo dục quốc dân là nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Đến Đại hội X, tư duy về thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học của Đảng đã có bước thay đổi quan trọng: "Xây dựng và thực hiện chính sách phát triển và trọng dụng nhân tài, thu hút nhân tài vào những lĩnh vực quan trọng, không phân biệt người trong Đảng hay ngoài Đảng. Tăng nguồn đầu tư của Nhà nước và toàn xã hội vào phát hiện, đào tạo, bồi dưỡng, sử dụng nhân tài, trước hết trên ba lĩnh vực: lãnh đạo - quản lý, sản xuất - kinh doanh và khoa học - công nghệ"[1]. Đảng đã xóa bỏ ranh giới người trong Đảng và người ngoài Đảng. Mục tiêu đó là thu hút được tài năng và trí tuệ của tất cả những chuyên gia, nhà khoa học sẵn sàng cống hiến cho đất nước.

Việc thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học tiếp tục được Đại hội XI xác định "Muốn tạo nên một tập thể vững mạnh phải xây dựng từng con người, quan tâm phát hiện và bồi cung nhân tài"; "Có chính sách trọng dụng trí thức, đặc biệt đối với nhân tài của đất nước", "Hình thành đồng bộ cơ chế, chính sách khuyến khích sáng tạo, trọng dụng nhân tài và đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ"[2].

Trước xu thế toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế và tác động của cách mạng 4.0, khi nền kinh tế chủ yếu dựa trên tri thức thì nguồn nhân lực, đặc biệt là nguồn nhân lực chất lượng cao (chuyên gia, nhà khoa học...) ngày càng thể hiện vai trò quyết định. Nhận thức rõ vai trò của đội ngũ này, Nghị quyết Đại hội XIII định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021 - 2030 đã nhấn mạnh "Tạo đột phá trong đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, thu hút và trọng dụng nhân tài".[3] Cụ thể hơn, giải pháp phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021 - 2025 là nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, "tăng cường liên kết các mạng lưới đổi mới sáng tạo trong và ngoài nước, mạng lưới kết nối nhân tài người Việt Nam.[4]

Chính sách, pháp luật của Nhà nước

Một là, Luật Cán bộ, công chức năm 2008 và Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Cán bộ, công chức năm 2019

Luật Cán bộ, công chức 2008, tại Điều 6 quy định: "Nhà nước có chính sách để phát hiện, thu hút, bồi dưỡng, trong dụng và đãi ngộ xứng đáng đối với người có tài năng. Chính phủ quy định cụ thể chính sách đối với người có tài năng". Khoản 4, Điều 38 Luật Cán bộ, công chức 2008 về nguyên tắc tuyển dụng công chức cũng quy định: "Ưu tiên tuyển chọn người có tài năng, người có công với nước, người dân tộc thiểu số"[5]. Những quy định này có thể được xem là cơ sở pháp lý để Nhà nước ban hành các cơ chế, chính sách cụ thể về thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học cho đội ngũ cán bộ, công chức.

Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Cán bộ, công chức và Luật Viên chức năm 2019, tại Điều 6 quy định về chính sách đối với người có tài năng trong hoạt động công vụ đã được sửa đổi, bổ sung cụ thể, rõ ràng hơn; nêu rõ trách nhiệm các cơ quan có thẩm quyền ban hành chính sách phát triển người có tài năng trong hoạt động công vụ. Ngoài ra, tại điểm c, khoản 2, Điều 37 Luật này cũng quy định: ưu tiên tuyển dụng công chức bằng hình thức xét tuyển đối với sinh viên tốt nghiệp xuất sắc, nhà khoa học trẻ tài năng.

Hai là, Luật Viên chức năm 2010 và Luật sửa đổi, bổ sung Luật Viên chức năm 2019

Luật qui định một trong những nguyên tắc quản lý viên chức là "các chính sách ưu đãi của Nhà nước đối với viên chức là người có tài năng". Đồng thời, Điều 21 Luật Viên chức cũng quy định nguyên tắc "Ưu tiên người có tài năng".

Tại Luật Viên chức 2010, và Luật sửa đổi bổ sung khẳng định: "Nhà nước có chính sách phát hiện, thu hút, bồi dưỡng, trọng dụng và đãi ngộ xứng đáng đối với người có tài năng để nâng cao chất lượng phục vụ nhân dân". Quy định này được cụ thể hóa trong Điều 14, Nghị định 29/2012/NĐ-CP ngày 12/4/2012 của Chính phủ Tuyển dụng, sử dụng và quản lý viên chức (trường hợp đặc cách trong tuyển dụng viên chức) và được sửa đổi trong Điều 7, Nghị định 161/2018/NĐ-CP ngày 29/11/2008 của Chính phủ.

Ba là, các văn bản hướng dẫn thi hành Luật Cán bộ, công chức

Nghị định số 24/2010/NĐ-CP ngày 15 tháng 3 năm 2010 của Chính phủ về tuyển dụng, sử dụng và quản lý công chức đã quy định những trường hợp đặc biệt trong tuyển dụng và cho phép người đứng đầu cơ quan quản lý công chức được xem xét, tiếp nhận không qua thi tuyển đối với các trường hợp đặc biệt.

Nghị định số 24/2010/NĐ-CP cũng quy định chế độ, chính sách ưu đãi đối với người tập sự có trình độ cao như: "Trường hợp người tập sự có trình độ thạc sĩ phù hợp với yêu cầu tuyển dụng thì được hưởng 85% mức lương bậc 2 của ngạch tuyển dụng trường hợp người tập sự có trình độ tiến sĩ phù hợp với yêu cầu tuyển dụng thì được hưởng 85% mức lương bậc 3 của ngạch tuyển dụng. Các khoản phụ cấp được hưởng theo quy định của pháp luật".[6]

Nghị quyết số 30c/NQ-CP ngày 08/11/2011 của Chính phủ ban hành Chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2011 - 2020 đã đề ra mục tiêu liên quan đến chính sách trọng dụng và đãi ngộ nhân tài trong nền công vụ như: tuyển dụng, bố trí, phân công nhiệm vụ phù hợp với trình độ, năng lực của công chức; thực hiện chế độ thi nâng ngạch theo nguyên tắc cạnh tranh; thi tuyển cạnh tranh để bổ nhiệm vào các chức danh lãnh đạo, quản lý...

Để thu hút những chuyên gia, nhà khoa học có trình độ cao về làm việc trong lĩnh vực khoa học và công nghệ, Chính phủ đã ban hành Nghị định 40/2014/NĐ-CP ngày 12/5/2014 Quy định việc sử dụng, trọng dụng cá nhân hoạt động trong lĩnh vực khoa học công nghệ; Nghị định số 87/2014/NĐ-CP ngày 22/9/2014 của Chính phủ quy định về thu hút cá nhân hoạt động khoa học và công nghệ là người Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia nước ngoài tham gia hoạt động khoa học và công nghệ tại Việt Nam. Đến năm 2020 Chính phủ ban hành Nghị định số 27/2020/NĐ-CP ngày 01/3/2020 sửa đổi, bổ sung một số điều của 2 Nghị định trên.

Năm 2017, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 140/2017/NĐ-CP về chính sách thu hút, tạo nguồn cán bộ từ sinh viên tốt nghiệp xuất sắc, cán bộ khoa học trẻ nhằm thu hút, tuyển dụng nguồn lực có chất lượng cao vào làm việc tại các cơ quan của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức chính trị - xã hội từ Trung ương đến cấp huyện, các đơn vị sự nghiệp công lập của Đảng, Nhà nước và lực lượng vũ trang.

Ngày 05/6/2019, Bộ Nội vụ đã ban hành Quyết định số 470/QĐ-BNV xây dựng Đề án Chiến lược quốc gia thu hút, trọng dụng nhân tài, nhấn mạnh: "Thu hút, trọng dụng nhân tài không phân biệt nhân tài là đảng viên hay người ngoài Đảng, người Việt Nam ở trong nước hay ở nước ngoài, bảo đảm cơ hội bình đẳng cho nhân tài được cống hiến và đãi ngộ xứng đáng với kết quả thực hiện nhiệm vụ"[7].

Có thể nói rằng, ở góc độ pháp lý, các chính sách thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học đã được qui định ở một số luật và được hướng dẫn thi hành bởi các văn bản của Chính phủ..

Chủ trương, chính sách của Hà Nội

Tại Hà Nội, Nghị quyết số 14/2013/NQ-HĐND của Hội đồng Nhân dân Thành phố về "Chính sách trọng dụng nhân tài trong xây dựng, phát triển Thủ đô" đã triển khai thực hiện được hơn 10 năm. Theo đó, đối tượng áp dụng là: "Người có thành tích đặc biệt xuất sắc trong học tập, công tác và lao động, bao gồm: Thủ khoa tốt nghiệp xuất sắc; tiến sĩ có công trình đáp ứng chương trình phát triển kinh tế - xã hội Thủ đô; Bác sĩ nội trú; Giáo viên có thành tích huấn luyện học sinh đạt giải nhất, nhì trong các kỳ thi học sinh giỏi; vận động viên đoạt huy chương vàng; chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành,…".

Về chính sách tuyển dụng, đãi ngộ, các chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành, nghệ nhân, người được trao tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước, có sáng kiến, công trình, giải pháp mang tính đột phá được ứng dụng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô được hưởng chính sách đãi ngộ như: "Nếu có nguyện vọng và đủ điều kiện, tiêu chuẩn theo quy định được tiếp nhận hoặc xét đặc cách không qua thi tuyển vào công chức, viên chức được xếp ngạch bậc lương theo quy định của pháp luật; Được hỗ trợ phương tiện đi lại, phương tiện làm việc, nghiên cứu; Được trả thù lao theo hợp đồng thỏa thuận trên cơ sở số lượng, chất lượng, hiệu quả công việc,…

Về tuyên dương, khen thưởng chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành, nghệ nhân, người được trao tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước đã được quy định rõ trong Điều 6 của Nghị quyết.

Ngày 19/6/2015, Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội đã ban hành Quyết định số 13/2015/QĐ-UBND về việc ban hành Quy chế tuyên dương, khen thưởng thủ khoa xuất sắc tốt nghiệp các trường đại học, học viện trên địa bàn Hà Nội. Quy định này đã tạo ra nhiều động lực phấn đấu và cũng là sự ghi nhận xứng đáng với các sinh viên xuất sắc tốt nghiệp Thủ khoa.

Nghị quyết số 15-NQ/TW của Bộ Chính trị định hướng phát triển Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã đặt ra nhiệm vụ cần "có cơ chế, chính sách phù hợp nhằm thu hút, trọng dụng nguồn nhân lực chất lượng cao trong nước và quốc tế".

Điều 16 Luật Thủ đô 2024 về Thu hút, trọng dụng người có tài năng và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao gồm 2 khoản: Khoản 1 là về thu hút, trọng dụng người có tài năng và khoản 2 là về các chính sách mà Hội đồng nhân dân Thành phố quyết định về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao của Thủ đô. Theo đó, đối tượng thu hút được xác định bao gồm Công dân Việt Nam có phẩm chất đạo đức, trình độ, năng lực vượt trội, có kinh nghiệm thực tiễn, đang làm việc ở trong nước, ở ngoài nước có công trình, sản phẩm, thành tích, công trạng hoặc cống hiến đặc biệt để phát triển một lĩnh vực, một ngành của Thủ đô; người nước ngoài có trình độ chuyên môn cao, nhiều kinh nghiệm thực tiễn, có công trình hoặc sản phẩm đã được nghiệm thu, công nhận, ứng dụng đem lại hiệu quả cao.

Nhằm phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao của Thủ đô, Luật Thủ đô cũng đã quy định các chính sách hỗ trợ từ ngân sách Thành phố để đầu tư cho việc phát triển cơ sở đào tạo trọng điểm quốc gia; đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao nghiệp vụ, kỹ năng nghề tại các cơ sở đào tạo của nước ngoài cho cán bộ, công chức, viên chức, học sinh, sinh viên của Thủ đô.

Bên cạnh đó, hình thành các trung tâm quốc gia, trung tâm vùng về đào tạo và thực hành nghề chất lượng cao trên địa bàn Thủ đô để phát triển nguồn nhân lực có kỹ năng nghề cao,... phục vụ cho định hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thu hút đầu tư nước ngoài. Đây có thể xem là các nội dung rất quan trọng, nhằm tạo ra "cú hích" trong cơ chế thu hút, trọng dụng và phát triển nguồn nhân lực có chất lượng cao cho Thủ đô.

Nhìn chung, các định hướng và cơ chế, chính sách thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước ở Hà Nội những năm qua về mặt số lượng và chất lượng, cũng như quy mô và phạm vi thì chúng ta còn hạn chế và rất khó so sánh với các quốc gia như Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc vì trên thực chất các chương trình thu hút chuyên gia, nhà khoa học của Nhật Bản, Hàn Quốc, và Trung Quốc được xây dựng trên nền tảng quốc gia và triển khai liên tục, nhất quán trong một thời gian dài cho đến tận hôm nay, trong khi cơ chế, chính sách thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học của Hà Nội bị hạn chế ở cấp độ địa phương và mới triển khai trong một thời gian ngắn.

Thực trạng đối tượng, lĩnh vực, phương thức thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước tham gia phát triển Thủ đô

Thời gian qua, Hà Nội không ngừng đẩy mạnh thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học tham gia phát triển thủ đô và đạt được những kết quả quan trọng:

Thứ nhất, nhiều chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành, nghệ nhân, người được trao tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước, có sáng kiến, công trình, giải pháp mang tính đột phá được tiếp nhận hoặc xét đặc cách không qua thi tuyển vào công chức, viên chức.

Hà Nội tuyên dương, khen thưởng chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành, nghệ nhân, người được trao tặng danh hiệu vinh dự nhà nước với hình thức tặng bằng khen, ghi danh trong Sổ vàng truyền thống của thành phố và phần quà có trị giá bằng 10 lần mức lương tối thiểu tại thời điểm tuyên dương.

Thứ hai, hằng năm, Thủ đô cũng tiến hành tuyên dương, khen thưởng các thủ khoa xuất sắc. Hằng năm, thủ khoa xuất sắc tốt nghiệp các trường đại học, học viện trên địa bàn Thủ đô được tuyên dương, ghi danh vào Sổ vàng truyền thống.

Từ năm 2013 đến nay, Hà Nội đã tiếp nhận 55 thủ khoa xuất sắc vào làm việc tại các sở, ban, ngành, quận, huyện, thị xã và các đơn vị sự nghiệp trực thuộc Ủy ban nhân dân Thành phố; tuyển dụng đặc cách đối với 77 vận động viên xuất sắc đoạt huy chương tại giải thi đấu thể thao quốc tế, nghệ sĩ nhân dân, nghệ sĩ ưu tú vào làm việc tại các đơn vị sự nghiệp thuộc ngành văn hóa - thể thao thành phố.[8]

Thứ ba, các chuyên gia, nhà khoa học được thu hút là những người có đủ tri thức, năng lực, kinh nghiệm trong việc tham mưu, tư vấn tốt cho Thủ đô. Các chuyên gia, nhà khoa học ở các lĩnh vực được thu hút là những người được đào tạo theo hướng chuyên sâu có kinh nghiệm thực hành công việc, có kỹ năng thực tiễn, lý luận chuyên sâu về một lĩnh vực cụ thể.

Có thể khẳng định, Hà Nội đã và đang tạo ra những chuyển biến theo hướng tích cực trong việc thu hút chuyên gia, nhà khoa học người Việt Nam ở nước ngoài về nước làm việc.

Tuy nhiên, mặc dù Hà Nội đã có những cơ chế nhất định, song chưa thực sự đủ sức hấp dẫn thu hút chuyên gia, nhà khoa học trong nước và trên thế giới về Thủ đô làm việc.

Thứ nhất, phạm vi đối tượng được áp dụng chính sách trọng dụng còn hạn chế. Số lượng người được tuyển dụng nói chung còn khiêm tốn so với số người thực tế thuộc các nhóm đối tượng được thu hút. Đặc biệt là chưa thu hút hiệu quả được các nhóm đối tượng như chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành, nghệ nhân... trong và ngoài nước, nhất là các chuyên gia giỏi quốc tế do chưa có chế độ, chính sách đãi ngộ, môi trường làm việc thích hợp.

Thứ hai, thành phố đang phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt nguồn lực nhân tài, chuyên gia, nhà khoa học trong nhiều lĩnh vực, ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện và bền vững của thủ đô.

Hà Nội đang đối mặt với một thách thức lớn trong việc thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao trong các lĩnh vực công nghệ và kỹ thuật. Mặc dù Hà Nội đã đầu tư mạnh mẽ vào phát triển hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông, nhưng vẫn thiếu hụt các chuyên gia và kỹ sư có trình độ cao. Báo cáo từ Bộ Khoa học và Công nghệ cho thấy, sự cạnh tranh gay gắt từ các doanh nghiệp nước ngoài và sự di chuyển của nhân tài sang các quốc gia có chế độ đãi ngộ tốt hơn là nguyên nhân chính gây ra tình trạng này.

Bên cạnh đó, Hà Nội là trung tâm y tế và nghiên cứu khoa học của cả nước, nhưng số lượng các chuyên gia và nhà khoa học trong lĩnh vực y tế không đủ để đáp ứng nhu cầu nghiên cứu và phát triển công nghệ y tế hiện đại. Tổng kết 40 năm đào tạo bác sĩ nội trú (1974 - 2014), Trường Đại học Y Hà Nội đã đào tạo 1.812 bác sĩ, nhưng đa số các bác sĩ công tác tại các Bệnh viện tuyến Trung ương. Ngay tại Thủ đô Hà Nội cũng chỉ có 2 bác sĩ nội trú[9] về làm việc. Các bệnh viện và cơ sở y tế tại Hà Nội đều đang trong tình trạng quá tải, với tỷ lệ bác sĩ và y tá phải làm việc ngoài giờ cao hơn nhiều so với tiêu chuẩn.

Cùng với đó, Hà Nội, với vai trò là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa của Việt Nam, cũng là nơi tập trung nhiều cơ sở giáo dục đại học và viện nghiên cứu hàng đầu của cả nước. Nhu cầu về nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực giáo dục và nghiên cứu khoa học đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết để đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, tình trạng thiếu hụt nhân lực chuyên gia và nhà khoa học vẫn đang là thách thức lớn. Theo báo cáo của Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, tỷ lệ cán bộ nghiên cứu khoa học trên 1 vạn dân tại Hà Nội còn thấp, chỉ đạt khoảng 9-10 người. Điều này cho thấy nguồn nhân lực hiện tại chưa đáp ứng đủ nhu cầu phát triển của thành phố[10].

Thứ ba, phương thức thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học của Hà Nội còn chưa mang tính đột phá. Các phương thức thực hiện chưa thực sự đa dạng, tiêu chí xác định để tuyển dụng, thu hút nhân lực chất lượng cao chủ yếu là thông qua bằng cấp mà chưa quan tâm nhiều đến những người có năng lực, kinh nghiệm thực tiễn.

Nguyên nhân của thực trạng trên xuất phát từ nhiều lí do, trong đó có nguyên nhân đến từ chế độ đãi ngộ và điều kiện làm việc. Chế độ đãi ngộ cho các nhà khoa học và chuyên gia tại Hà Nội còn thấp so với các nước trong khu vực và thế giới. Điều kiện làm việc chưa đủ hấp dẫn để giữ chân các chuyên gia, nhà khoa học, đặc biệt là những người có trình độ cao và kinh nghiệm quốc tế. Bên cạnh đó, cơ hội thăng tiến trong lĩnh vực nghiên cứu và giáo dục còn hạn chế, dẫn đến việc nhiều nhà khoa học và chuyên gia lựa chọn làm việc ở các nước phát triển nơi họ có cơ hội phát triển sự nghiệp tốt hơn.

Nhìn chung, thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học luôn được Thành ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội coi trọng và được tập trung chỉ đạo triển khai thực hiện bài bản, quyết liệt, có nhiều chuyển biến tích cực; tuy nhiên bên cạnh đó vẫn còn tồn tại những hạn chế nhất định xuất phát từ những nguyên nhân chủ quan, khách quan. Điều này đã tạo ra những thách thức đối với sự phát triển nguồn lực chuyên gia, nhà khoa học tại Hà Nội, đòi hỏi cần có những giải pháp khả thi, đột phá nâng cao hiệu quả thu hút và phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học tham gia phát triển Thủ đô trong thời gian tới.

Kết luận

Chuyên gia, nhà khoa học là nguồn tài nguyên đặc biệt, quan trọng, có liên quan đến thịnh hay suy của một dân tộc. Lịch sử Việt Nam và nhìn ra thế giới cho thấy, chỉ ở nơi đâu, triều đại và khi nào chính quyền biết trọng dụng và phát huy nguồn lực này, thì đất nước đó, triều đại đó và giai đoạn lịch sử đó, mới thái bình thịnh trị, ổn định và phồn vinh.

Thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học tham gia phát triển thủ đô Hà Nội là nhu cầu và đòi hỏi cấp thiết. Nhà nước cần có những chính sách thu hút, trọng dụng, đãi ngộ chuyên gia, nhà khoa học tương xứng để họ yên tâm phục vụ lâu dài cho Thủ đô. Cần phải xem công tác này là một trong những nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu trước mắt và chiến lược lâu dài. Với sự quan tâm của Đảng và pháp luật Nhà nước, công tác thu hút, phát huy trí tuệ chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước ở Hà Nội được kỳ vọng sẽ đạt được kết quả như mong muốn trong thời gian tới.

*  Bài viết là sản phẩm của đề tài nghiên cứu khoa học cấp thành phố Hà Nội, mã số CT02/02-2023-3

TS. Nguyễn Quỳnh Nga

Trường Đại học Thái Bình

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Nội vụ (2019), Quyết định số 470/QĐ-BNV xây dựng Đề án Chiến lược quốc gia thu hút, trọng dụng nhân tài, https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Lao-dong-Tien-luong/Quyet-dinh-470-QD-BNV-2019-ve-xay-dung-De-an-Chien-luoc-quoc-gia-thu-hut-trong-dung-nhan-tai-416251.aspx 

2. Chính phủ, (2010), Nghị định số 24/2010/ND-CP ngày 15 tháng 3 năm 2010 quy định về tuyển dụng, sử dụng và quản lý công chức, https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Bo-may-hanh-chinh/Nghi-dinh-24-2010-ND-CP-tuyen-dung-su-dung-quan-ly-cong-chuc-102412.aspx 

3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ X, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 

4. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

5. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 

6. Thúy Hà (2024), "Giải cơ khát bác sĩ nội trú", Báo điện tử Chính phủ, https://baochinhphu.vn/giai-con-khat-bac-si-noi-tru-102240227080414759.htm 

7. Nguồn nhân lực khoa học và công nghệ ở Việt Nam hiện nay, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, https://vass.gov.vn/tap-chi-vien-han-lam/nguon-nhan-luc-khoa-hoc-va-cong-nghe-o-viet-nam-hien-nay-34 

8. Quốc hội (2008), Luật số 22/2008/QH12, Luật Cán bộ, công chức, https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Bo-may-hanh-chinh/Luat-can-bo-cong-chuc-2008-22-2008-QH12-82202.aspx 

9. Quốc hội (2024), Luật Thủ đô, https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Bo-may-hanh-chinh/Luat-Thu-do-2024-575158.aspx

10. Hồng Thái (2023), Tạo dựng cơ chế, chính sách thu hút nhân tài xây dựng Thủ đô, Báo Kinh tế và đô thị, https://kinhtedothi.vn/tao-dung-co-che-chinh-sach-thu-hut-nhan-tai-xay-dung-thu-do.html

[1] Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ X, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

[2] Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

[3] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.115.

[4] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.134.

[5] Quốc hội (2008), Luật số 22/2008/QH12, Luật Cán bộ, công chức.

[6] Chính phủ, (2010), Nghị định số 24/2010/ND-CP ngày 15 tháng 3 năm 2010 quy định về tuyển dụng, sử dụng và quản lý công chức.

[7] Bộ Nội vụ (2019), Quyết định số 470/QĐ-BNV xây dựng Đề án Chiến lược quốc gia thu hút, trọng dụng nhân tài.

[8] Hồng Thái (2023), Tạo dựng cơ chế, chính sách thu hút nhân tài xây dựng Thủ đô, Báo Kinh tế và đô thị, https://kinhtedothi.vn/tao-dung-co-che-chinh-sach-thu-hut-nhan-tai-xay-dung-thu-do.html

[9] Thúy Hà (2024), "Giải cơ khát bác sĩ nội trú", Báo điện tử Chính phủ, https://baochinhphu.vn/giai-con-khat-bac-si-noi-tru-102240227080414759.htm

[10] Nguồn nhân lực khoa học và công nghệ ở Việt Nam hiện nay, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, https://vass.gov.vn/tap-chi-vien-han-lam/nguon-nhan-luc-khoa-hoc-va-cong-nghe-o-viet-nam-hien-nay-34