Từ khóa: Hồ Chí Minh, tư tưởng, môi trường tự nhiên, sinh thái, bảo vệ môi trường, phát triển bền vững.
1. Đặt vấn đề
Bảo vệ môi trường tự nhiên là một trong những vấn đề toàn cầu mang tính sống còn đối với nhân loại trong thế kỷ XXI. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, khủng hoảng sinh thái và cạn kiệt tài nguyên ngày càng gay gắt, việc nghiên cứu và vận dụng các giá trị tư tưởng tiến bộ về bảo vệ môi trường trở nên đặc biệt cấp thiết. Trong hệ thống tư tưởng cách mạng Việt Nam, tư tưởng Hồ Chí Minh về môi trường là một di sản quý báu, thể hiện tầm nhìn chiến lược, nhân văn sâu sắc và tính thời đại vượt trội. Tư tưởng ấy không chỉ góp phần định hướng chính sách môi trường của Việt Nam mà còn tạo nền tảng đạo lý cho hành vi ứng xử thân thiện giữa con người với tự nhiên trong thời đại mới.
2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường tự nhiên
* Quan niệm biện chứng về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên
Hồ Chí Minh nhìn nhận mối quan hệ giữa con người và tự nhiên theo hướng hài hòa và tương hỗ. Người từng căn dặn: "Phải bảo vệ rừng như bảo vệ con ngươi của mắt mình" (Hồ Chí Minh, Toàn tập, Tập 10, NXB CTQG, tr.437). Quan điểm này phản ánh sự gắn bó giữa sinh kế con người với tài nguyên, môi sinh – rằng nếu phá hủy tự nhiên là phá hủy chính mình. Theo Người, con người là sản phẩm của tự nhiên, sống trong tự nhiên và cần phải biết ơn, gìn giữ môi trường để bảo vệ sự sống chính mình. Hồ Chí Minh đã đưa ra một cái nhìn hết sức toàn diện: không chỉ bảo vệ rừng, mà còn bảo vệ đất, nước, không khí, và các nguồn tài nguyên khác.
Hồ Chí Minh không chỉ dừng lại ở những phát ngôn về đạo lý mà đã cụ thể hóa các quan điểm đó trong thực tiễn cách mạng. Năm 1959, Người phát động phong trào "Tết trồng cây", kêu gọi toàn dân tham gia phủ xanh đất trống đồi trọc, bảo vệ nguồn nước, phòng chống lũ lụt. Đây là một hành động chiến lược nhằm ngăn chặn nguy cơ suy thoái sinh thái ngay từ khi đất nước còn đang trong quá trình xây dựng.
* Môi trường là một phần thiết yếu trong sự nghiệp phát triển đất nước
Hồ Chí Minh cho rằng, sự phát triển của đất nước phải được đặt trong mối quan hệ hài hòa với thiên nhiên. Người nhìn nhận môi trường là thành tố nền tảng của an ninh sinh thái, góp phần trực tiếp vào việc bảo vệ chủ quyền quốc gia và ổn định xã hội. Trong tác phẩm "Sửa đổi lối làm việc" (1947), Người từng nhấn mạnh rằng người cán bộ cách mạng cần có lối sống giản dị, yêu thiên nhiên, gắn bó với quần chúng, chăm lo giữ gìn môi trường sống.
Tư tưởng phát triển bền vững của Hồ Chí Minh thể hiện qua những nguyên tắc vừa khai thác hợp lý tài nguyên, vừa bảo đảm tái tạo. Người phê phán các hành vi hủy hoại môi trường như chặt phá rừng bừa bãi, lãng phí nước, lạm dụng phân hóa học và thuốc bảo vệ thực vật. Đồng thời, Người kêu gọi phát triển nông nghiệp gắn với bảo vệ rừng đầu nguồn, bảo vệ đất đai, nguồn nước như điều kiện sống còn của quốc gia. Điều này có ý nghĩa đặc biệt trong bối cảnh ngày nay khi Việt Nam đang đối diện với thách thức về biến đổi khí hậu và an ninh sinh thái vùng ven biển, trung du, miền núi.
* Giáo dục, nêu gương và phát huy trách nhiệm cộng đồng
Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường gắn chặt với vai trò giáo dục, nêu gương và phát huy tinh thần trách nhiệm của toàn xã hội. Theo Người, xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa là phải biết yêu thiên nhiên, sống hài hòa với môi trường. Người từng nhấn mạnh: "Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản", và cách mạng đó bao gồm cả việc thay đổi ý thức, lối sống của người dân trong việc ứng xử với môi trường.
Hồ Chí Minh quan tâm đặc biệt đến thế hệ thanh niên. Người khẳng định: "Thanh niên là người chủ tương lai của nước nhà... phải học tập đạo đức, khoa học và cả tình yêu thiên nhiên". Điều này không chỉ mang tính dự báo chiến lược mà còn là lời hiệu triệu cho các thế hệ trẻ tham gia bảo vệ thiên nhiên, giữ gìn môi trường sống. Người luôn nêu gương bằng lối sống giản dị, gần gũi với thiên nhiên – từ việc trồng cây, nuôi cá, tiết kiệm nước sinh hoạt, đến chăm sóc vườn tược trong Phủ Chủ tịch.
Tư tưởng đó ngày nay cần được làm sâu sắc thêm thông qua giáo dục đạo đức môi trường, thông qua các phong trào thanh niên, thông qua truyền thông đại chúng để lan tỏa tinh thần sống xanh, sống có trách nhiệm với thiên nhiên và cộng đồng.
3. Giá trị của tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường
* Về giá trị lý luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường không phải là một học thuyết độc lập, nhưng là một bộ phận không thể tách rời trong toàn bộ hệ thống tư tưởng cách mạng và phát triển bền vững của Người. Trước hết, đó là sự kết tinh của chủ nghĩa yêu nước, nhân văn, biện chứng và cách mạng trong mối quan hệ giữa con người và tự nhiên.
Một trong những đóng góp lý luận quan trọng là tư tưởng coi bảo vệ môi trường là nội dung của đạo đức cách mạng. Theo Hồ Chí Minh, "Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc thì không thể bỏ qua việc cải tạo và gìn giữ thiên nhiên". Tư tưởng này mang tính chất triết học sâu sắc: môi trường không chỉ là tài nguyên khai thác mà còn là yếu tố cấu thành nền tảng sinh tồn và phát triển của quốc gia – dân tộc.
Ngoài ra, Hồ Chí Minh còn nhấn mạnh tư tưởng "dân là gốc" trong bảo vệ môi trường. Người luôn tin tưởng rằng chỉ khi nào người dân có ý thức thì việc giữ gìn môi trường mới thực sự hiệu quả. Tư tưởng này đã được nhiều nhà nghiên cứu đương đại đánh giá là phù hợp với nguyên tắc "hành động vì khí hậu phải bắt đầu từ cộng đồng".
Tư tưởng Hồ Chí Minh còn phản ánh nhận thức chiến lược về phát triển bền vững: không vì lợi ích kinh tế trước mắt mà đánh đổi tài nguyên thiên nhiên. Ngay trong thời chiến, Người đã quan tâm đến việc giữ gìn nguồn nước, đất đai và tài nguyên rừng. Như vậy, tư tưởng của Người đã sớm hàm chứa nội dung của lý luận phát triển bền vững mà đến cuối thế kỷ XX thế giới mới khái quát rõ ràng.
* Về giá trị thực tiễn
Trong thực tiễn, tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng để hình thành các chương trình, chính sách về bảo vệ môi trường ở Việt Nam hiện đại. Phong trào "Tết trồng cây" do Người phát động vào năm 1959 đến nay vẫn giữ được sức sống và lan tỏa mạnh mẽ. Hàng triệu cây xanh đã được trồng trong mỗi dịp xuân về, góp phần cải thiện chất lượng không khí và cảnh quan sinh thái trên khắp cả nước.
Tư tưởng của Người cũng đã trở thành kim chỉ nam cho các phong trào hành động của thanh niên, phụ nữ, công nhân, lực lượng vũ trang và nông dân trong công cuộc bảo vệ môi trường. Các phong trào như "Xanh - sạch - đẹp", "Nông thôn mới xanh", "Ngày Chủ nhật xanh" được xây dựng và phát triển dựa trên những nguyên tắc mà Hồ Chí Minh đặt ra từ hơn nửa thế kỷ trước.
Trong quản lý nhà nước, tư tưởng Hồ Chí Minh được thể hiện trong việc xây dựng chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia, Luật Bảo vệ môi trường, và các chính sách phát triển kinh tế - xã hội gắn với bảo tồn tài nguyên. Các quy hoạch vùng, quy hoạch đô thị hiện nay đã dần chuyển từ mô hình phát triển tăng trưởng nhanh sang tăng trưởng xanh, lấy tư tưởng của Người làm nền tảng đạo đức và xã hội. Tư tưởng Hồ Chí Minh còn truyền cảm hứng cho công tác giáo dục, truyền thông và nâng cao nhận thức cộng đồng. Hình ảnh Bác trồng cây, chăm vườn, giữ gìn vệ sinh môi trường nơi ở và nơi công cộng là những minh chứng sinh động cho lối sống gần gũi với thiên nhiên – trở thành hình mẫu cho mọi tầng lớp noi theo.
Tóm lại, tư tưởng Hồ Chí Minh là kim chỉ nam cho việc xây dựng một xã hội phát triển bền vững, coi trọng đạo đức sinh thái và đề cao vai trò của cộng đồng. Giá trị lý luận và thực tiễn đó ngày nay vẫn còn nguyên vẹn và càng có ý nghĩa đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt.
4. Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh bảo vệ môi trường tự nhiên trong kỷ nguyên mới
* Nâng cao giáo dục lý luận về môi trường cho thế hệ trẻ
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, một trong những định hướng vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh hiệu quả là tập trung vào công tác giáo dục thế hệ trẻ về bảo vệ môi trường. Cần đưa tư tưởng của Người vào chương trình giáo dục công dân, đạo đức học đường, đào tạo lý luận chính trị tại các trường đại học, học viện, cơ sở đào tạo cán bộ. Nội dung giáo dục cần nhấn mạnh trách nhiệm xã hội, tinh thần yêu thiên nhiên, thực hành tiết kiệm và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên. Bên cạnh đó, các tổ chức như Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, Hội Sinh viên Việt Nam cần xây dựng các chương trình hành động gắn với tuyên truyền tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển bền vững và môi sinh.
* Xây dựng mô hình phát triển hài hòa kinh tế - sinh thái theo tư tưởng Hồ Chí Minh
Tư tưởng của Bác về khai thác hợp lý tài nguyên và bảo vệ thiên nhiên cần được cụ thể hóa trong các mô hình phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Việc xây dựng mô hình nông thôn mới cần lồng ghép mục tiêu bảo vệ môi trường sinh thái, như bảo vệ rừng đầu nguồn, chống sa mạc hóa, xử lý nước thải sinh hoạt và nông nghiệp. Cần ưu tiên phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, nông nghiệp hữu cơ, du lịch sinh thái cộng đồng gắn với gìn giữ giá trị văn hóa và thiên nhiên, phù hợp với quan điểm của Hồ Chí Minh: phát triển phải gắn với giữ gìn, không hủy hoại môi trường để đổi lấy lợi ích trước mắt.
* Phát huy vai trò của thanh niên trong hành động thực tiễn bảo vệ môi trường
Thanh niên là lực lượng xung kích trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, và cũng cần trở thành lực lượng nòng cốt trong sự nghiệp bảo vệ môi trường. Cần phát động sâu rộng các phong trào như: "Thanh niên với hành trình xanh", "Ngày Chủ nhật xanh", "Mỗi đoàn viên – một hành động vì môi trường", nhằm khơi dậy tinh thần trách nhiệm, sáng tạo của thanh niên. Ngoài ra, cần khuyến khích thanh niên khởi nghiệp trong các lĩnh vực kinh tế xanh, công nghệ môi trường, năng lượng tái tạo, xử lý chất thải và tái chế, qua đó hiện thực hóa tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò tiên phong của tuổi trẻ trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội.
* Thể chế hóa tư tưởng Hồ Chí Minh vào chính sách và pháp luật bảo vệ môi trường
Để tư tưởng Hồ Chí Minh đi vào đời sống một cách hiệu quả, cần thể chế hóa nội dung tư tưởng này trong hệ thống chính sách và pháp luật quốc gia. Trước hết, cần hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo vệ môi trường theo hướng đồng bộ, thống nhất, phù hợp với chiến lược phát triển bền vững. Cần quy định rõ trách nhiệm của cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp trong việc bảo vệ môi trường; tăng cường cơ chế giám sát của cộng đồng; nâng cao vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể chính trị - xã hội trong việc tham gia xây dựng và thực thi chính sách môi trường. Bên cạnh đó, cần lồng ghép nội dung giáo dục đạo đức sinh thái, tư tưởng Hồ Chí Minh vào các chính sách quốc phòng, an ninh, khoa học - công nghệ, y tế và ngoại giao. Việc phát triển đô thị thông minh, chuyển đổi năng lượng xanh, xây dựng hệ thống giao thông bền vững… cần đặt trong mối liên hệ với quan điểm "sống hài hòa với thiên nhiên" mà Hồ Chí Minh từng đề cao. Tổng thể, định hướng vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh trong bảo vệ môi trường cần đặt trong chiến lược phát triển quốc gia theo hướng hiện đại, nhân văn và bền vững, lấy con người làm trung tâm, tự nhiên là nền tảng, và văn hóa là động lực.
5. Kết luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường tự nhiên là một thành tố không thể tách rời trong toàn bộ hệ thống tư tưởng của Người, thể hiện cái nhìn tiến bộ, nhân văn và chiến lược sâu sắc đối với mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên. Với Hồ Chí Minh, bảo vệ môi trường không chỉ là một vấn đề kỹ thuật hay sinh thái đơn thuần, mà là biểu hiện của đạo đức cách mạng, là một phần thiết yếu trong chiến lược phát triển bền vững đất nước. Người không chỉ quan tâm đến môi trường như một đối tượng cần bảo vệ, mà còn coi đó là không gian sống, là điều kiện thiết yếu bảo đảm cho sự phát triển toàn diện của con người và xã hội.
Những giá trị lý luận của tư tưởng Hồ Chí Minh thể hiện rõ trong cách tiếp cận biện chứng, toàn diện và nhân văn, đặt môi trường trong mối quan hệ với văn hóa, kinh tế, chính trị, quốc phòng và giáo dục. Những giá trị thực tiễn của tư tưởng ấy được chứng minh qua các phong trào, chính sách, và hành động cụ thể mang tính bền vững, như "Tết trồng cây", "Xây dựng nông thôn mới xanh – sạch – đẹp", hay các quy định pháp luật bảo vệ môi trường hiện hành đều ít nhiều chịu ảnh hưởng từ tầm nhìn xa trông rộng của Người.
Trong bối cảnh kỷ nguyên mới với nhiều thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường và mất cân bằng sinh thái, việc nghiên cứu, vận dụng và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường ngày càng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Không chỉ là vấn đề bảo vệ thiên nhiên, đó còn là câu chuyện gìn giữ tương lai của dân tộc và nhân loại.
Để vận dụng hiệu quả tư tưởng Hồ Chí Minh, cần tiếp tục nâng cao nhận thức, thể chế hóa thành các chính sách cụ thể, đổi mới giáo dục lý luận, phát huy vai trò của thanh niên và các tổ chức chính trị - xã hội trong hành động bảo vệ môi trường. Đồng thời, cần kết hợp chặt chẽ giữa truyền thống và hiện đại, giữa đạo đức và công nghệ, giữa con người và tự nhiên trong mọi chiến lược phát triển.
Tư tưởng Hồ Chí Minh là kim chỉ nam, là ánh sáng dẫn đường cho công cuộc bảo vệ môi trường hôm nay và mai sau. Vận dụng sáng tạo tư tưởng của Người là biểu hiện sinh động của lòng trung thành với di sản tư tưởng Hồ Chí Minh và là hành động thiết thực để bảo vệ Tổ quốc trong thời đại mới – một Tổ quốc xanh, bền vững và phát triển hài hòa với thiên nhiên.
ThS Đỗ Thiện Diệu
Hệ 5, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
Tài liệu tham khảo:
1. Hồ Chí Minh (2000), Toàn tập, tập 4, 6, 7, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
2. Ban Tuyên giáo Trung ương (2021), Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, Hà Nội.
3. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2022), Báo cáo môi trường quốc gia 2021, Hà Nội.
4. Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ của Đảng (2019), Di sản tư tưởng Hồ Chí Minh với phát triển bền vững, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội.
5. Nguyễn Viết Thông (2020), "Giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh về môi trường trong thời đại mới", Tạp chí Lý luận Chính trị, số 12/2020.