Vận dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy bài “Khái quát về chủ nghĩa Mác – Lênin”

Nội dung bài viết phân tích một số thuận lợi và khó khăn khi vận dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy tại Trường Cao đẳng Tiền Giang; đề xuất các bước cơ bản khi vận dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy thông qua trường hợp bài "Khái quát về chủ nghĩa Mác – Lê-nin" cho sinh viên tại trường.

Từ khóa: Cao đẳng Tiền Giang, chủ nghĩa Mác - Lênin, giáo dục chính trị, sơ đồ tư duy

1. ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong công tác giáo dục, ngoài vấn đề truyền đạt kiến thức cho người học, giáo viên (GV) cần định hướng cho học sinh đến một phương pháp học tập tích cực và tự chủ để lĩnh hội tri thức. Với khối lượng kiến thức không nhỏ như hiện nay, để tiếp cận tốt cần có phương pháp giúp hệ thống lại những kiến thức đó. Việc xây dựng được một sơ đồ thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức sẽ mang lại những lợi ích về các mặt: ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả năng sáng tạo. Một trong những công cụ hữu hiệu để tạo nên các mối liên kết là sơ đồ tư duy (SĐTD). Đây được coi là phương pháp ghi chú đầy sáng tạo, hiện đang được ngành giáo dục khuyến khích đưa vào thực hiện trong giảng dạy và học tập, trong các trường Đại học, Cao đẳng, Trung cấp. Do đó, việc vận dụng SĐTD vào giảng dạy chủ nghĩa Mác-Lênin trong bộ môn Giáo dục Chính trị ở Trường Cao Đẳng Tiền Giang hiện nay là yêu cầu rất cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả dạy – học của giảng viên và học sinh – sinh viên.

2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU

2.1. Một số thuận lợi và khó khăn trong quá trình triển khai giảng dạy bằng sơ đồ tư duy ở Trường Cao đẳng Tiền Giang

Trong quá trình giảng dạy bằng sơ đồ tư duy những nội dung kiến thức về chủ nghĩa Mác – Lê-nin ở Trường Cao đẳng Tiền Giang, có thể khái quát một số thuận lợi và khó khăn chủ yếu sau:

Về mặt thuận lợi: Nhìn chung, học sinh, sinh viên (HS, SV) của nhà trường có đầy đủ giáo trình, một số tài liệu tham khảo cần thiết, có tinh thần và thái độ học tập tương đối tốt; một số HS, SV có khả năng nắm bắt kiến thức về Chính trị khá tốt, có tính sáng tạo trong quá trình nghiên cứu và học tập bộ môn; đội ngũ giáo viên giảng dạy môn giáo dục Chính trị có trình độ chuyên môn tốt, phù hợp chuyên ngành, đáp ứng được nhu cầu dạy học theo hướng tích cực, hiện đại; đa số giáo viên có tinh thần tích cực học hỏi, thường xuyên trao đổi phương pháp giảng dạy mới nhằm đem lại hiệu quả cao cho môn học; Ban giám hiệu nhà trường thường xuyên quan tâm, đôn đốc, tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng tốt nghiệp HS, SV khi ra trường.

Về mặt khó khăn: Trình độ người học không đồng đều, đầu vào tuyển sinh khá thấp, có những phụ huynh chưa thật sự quan tâm đến việc học tập của con em mình; việc tiếp cận kiến thức môn học còn hạn chế, bởi lẽ, phần lớn HS, SV chỉ chú trọng học kiến thức nghề, còn quan niệm Giáo dục Chính trị là môn kiến thức phụ, khô khan, khó hiểu nên chưa tích cực trong nghiên cứu, học tập.

Trong những năm qua, đội ngũ giáo viên dạy môn Giáo dục Chính trị luôn xác định đổi mới phương pháp dạy học là một nhiệm vụ trọng tâm, cấp bách trong tình hình hiện nay vì nó góp phần quan trọng quyết định đến chất lượng đào tạo, khẳng định uy tín, sự tồn tại của một trường Cao đẳng đa ngành nghề. Đổi mới phương pháp dạy học là nhu cầu tất yếu của mỗi giáo viên, bởi vì đổi mới là sự cải tiến, nâng cao chất lượng dạy học để đóng góp nâng cao chất lượng hiệu quả của môn học.

Đối với người học, khi khảo sát việc sử dụng các phương pháp dạy học của 100 HS, SV với câu hỏi: "Theo em, trong các phương pháp dạy học của giáo viên em thấy hứng thú với phương pháp nào nhất?", kết quả như Bảng 1.

Bảng 1. Mức độ hứng thú của học sinh đối với các phương pháp giảng dạy

Như vậy, thông qua kết quả khảo sát đã cho thấy trong các phương pháp giảng dạy của giáo viên thì mức độ hứng thú của người học đối với phương pháp sử dụng SĐTD là chiếm tỷ lệ cao nhất (71%) mặc dù phương pháp này chưa phổ biến, chưa được giáo viên tại trường Cao đẳng Tiền Giang sử dụng nhiều trong các tiết giảng của mình mà chỉ sử dụng ở một số nội dung của môn học.

Qua thực tế việc áp dụng SĐTD trong việc giảng dạy nội dung chủ nghĩa Mác-Lê-nin, có thể thấy bước đầu đã tạo sự hứng khởi cho người học, khắc phục phần nào khiếm khuyết trong cách dạy và học theo lối truyền thống, buộc người học phải chủ động trong việc học tập và nghiên cứu. SĐTD hỗ trợ giáo viên tổ chức hoạt động dạy và học một cách khoa học, hệ thống, giúp người học hệ thống hóa được kiến thức rõ ràng, đồng thời góp phần bồi dưỡng năng lực tự học cho HS, SV phù hợp với các mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học: dạy học tích cực, lấy người học làm trung tâm, chống lại thói quen học tập thụ động. Vì vậy, mỗi giáo viên phải cần tích cực vận dụng SĐTD vào quá trình giảng dạy để nâng cao chất lượng giáo dục.

2.2. Các bước cơ bản triển khai phương pháp sơ đồ tư duy và sự vận dụng vào giảng dạy bài Khái quát chủ nghĩa Mác – Lê-nin

2.2.1. Các bước cơ bản triển khai sơ đồ tư duy

Tùy thuộc vào ý tưởng khoa học và nội dung chủ đề, mỗi giáo viên và HS, SV có thể triển khai sơ đồ tư duy khác nhau. Tuy nhiên, về cơ bản, có thể khái quát thông qua các bước sau:

Bước 1: Viết tên chủ đề ở trung tâm, hay vẽ một hình ảnh phản ánh chủ đề.

Bước 2: Từ chủ đề trung tâm, vẽ các nhánh chính nối với chủ đề. Trên mỗi nhánh chính viết một từ, cụm từ phản ánh một nội dung lớn của chủ đề. Các chữ trên nhánh chính nên viết bằng chữ in hoa. Nhánh chính và chữ viết trên đó được vẽ và viết cùng một màu và mỗi nhánh là một màu khác nhau.

Bước 3: Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ (nhánh phụ cấp 1) để làm rõ cho nhánh chính đó. Các chữ trên nhánh phụ nên viết bằng chữ in thường. Nhánh phụ và chữ trên đó cùng màu với nhánh chính tương ứng.

Bước 4, 5...: Tiếp tục vẽ các nhánh phụ cấp độ 2, 3…

Hình 1: Các bước vẽ sơ đồ tư duy

2.2.2. Vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy bài Khái quát Chủ nghĩa Mác – Lênin

Trong bài viết, tác giả đề xuất một trong những cách vận dụng đã được triển khai trên thực tế của lớp học do chính tác giả thực hiện:

Một là, vận dụng SĐTD trong việc kiểm tra kiến thức cũ:

Vì thời gian kiểm tra bài cũ đầu giờ không nhiều nên yêu cầu của giáo viên không quá khó, không đòi hỏi nhiều sự phân tích, so sánh. Vì thế, để tránh tình trạng HS, SV học thuộc lòng, không hiểu bài và giáo viên lại đánh giá được đúng chất lượng người học. Nên việc sử dụng SĐTD vừa giúp giảng viên kiểm tra được phần nhớ bài và cũng đánh giá được phần hiểu bài người học.

SĐTD trong kiểm tra bài cũ thường được giáo viên đưa ra ở dạng thiếu thông tin, yêu cầu HS, SV điền các thông tin còn thiếu và rút ra nhận xét về mối quan hệ giữa các nhánh thông tin với từ khoá trung tâm.

Ví dụ: Sau khi học nội dung khái niệm chủ nghĩa Mác – Lê-nin, giáo viên yêu cầu HS, SV lên bảng điền các thông tin còn thiếu để hoàn thiện SĐTD các bộ phận cấu thành của chủ nghĩa Mác – Lê-nin. Việc hoàn thiện thông tin ở các nhánh còn thiếu là một yêu cầu đơn giản, không mất nhiều thời gian nhưng nếu HS, SV không học bài thì sẽ không điền được thông tin hoặc điền không chính xác.

Hình 2: SĐTD các bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác – Lê-nin (thiếu thông tin)

Hình 3: SĐTD các bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác – Lê-nin (đáp án đủ thông tin)

Sau khi đã hoàn thiện SĐTD, người học cần rút ra nhận xét về mối quan hệ giữa các nhánh thông tin với từ khoá trung tâm. Đây chính là phần hiểu bài của HS, SV mà giảng viên nên căn cứ vào đó để đánh giá và nhận xét.

Hai là, vận dụng SĐTD trong giảng bài mới:

Sử dụng SĐTD là một gợi ý cho cách trình bày mới. Giáo viên thay vì gạch đầu dòng các ý cần trình bày lên bảng thì sử dụng SĐTD để thể hiện được một phần hoặc toàn bộ nội dung bài học một cách rất trực quan. Toàn bộ nội dung cần truyền đạt đến người học được thâu tóm trên SĐTD mà không bị sót ý. Người học thay vì cắm cúi ghi chép thì chọn lọc các thông tin quan trọng, sơ đồ hoá chúng bằng các mối quan hệ và thể hiện lại theo cách hiểu của mình.

Với cách học này, cả người dạy và người học đều phải tham gia vào quá trình dạy và học tích cực hơn. Giáo viên vừa giảng bài vừa thể hiện trên SĐTD làm cho HS, SV hứng thú, tích cực trong học tập hơn.

Ví dụ: Trong nội dung triết học Mác – Lê-nin để xác định triết học gồm có 2 nội dung chính là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, mỗi nội dung chứa rất nhiều kiến thức liên quan. Đây là phần kiến thức có rất nhiều nội dung, khó và vô cùng trừu tượng, không dễ nhớ đối với người học. Nếu giáo viên sử dụng phương pháp trình bày truyền thống thì vấn đề vẫn được giải quyết nhưng không hiệu quả vì vấn đề trình bày sẽ dàn trải, không cô đọng kiến thức. Việc thể hiện tất cả nội dung này trên SĐTD xung quanh từ khóa sẽ mang lại cái nhìn tổng thể về chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, người học nhìn vào sơ đồ sẽ nhận biết được ngay những nội dung chính và có thể ghi nhớ một cách dễ dàng không máy móc.

Ba là, vận dụng SĐTD trong việc củng cố kiến thức:

Sử dụng SĐTD để củng cố kiến thức bài học là biện pháp rất có hiệu quả. Giáo viên sử dụng SĐTD để thể hiện lại những nội dung cơ bản của bài học, tránh bị bỏ sót ý, khắc sâu những kiến thức trọng tâm. HS, SV sử dụng SĐTD để thể hiện lại sự hiểu biết của mình qua việc tiếp thu nội dung bài học, đồng thời là một kênh thông tin phản hồi mà qua đó giáo viên có thể đánh giá nhận thức của người học, định hướng cho HS, SV và điều chỉnh cách dạy, cách truyền đạt của mình cho phù hợp. SĐTD rất phù hợp với mục đích củng cố kiến thức cho HS, SV sau bài học thì dạng bài tập thích hợp là điền thông tin còn thiếu vào SĐTD. Các thông tin còn thiếu này sẽ bao trùm nội dung toàn bài để một lần nữa nhằm khắc sâu kiến thức và lưu ý đến trọng tâm của bài học.

Ví dụ: khi dạy nội dung Chủ nghĩa xã hội khoa học, HS, SV nắm được các nội dung cơ bản về sứ mệnh lịch sử giai cấp công nhân, về chủ nghĩa xã hội và về xã hội cộng sản chủ nghĩa.

Hình 4: SĐTD củng cố nội dung kiến thức Chủ nghĩa xã hội khoa học

Bốn là, vận dụng SĐTD để giao bài tập về nhà:

Việc làm bài tập về nhà sẽ có nhiều thời gian và điều kiện để tìm kiếm tài liệu nên bài tập về nhà mà giảng viên giao cho HS, SV (hoặc nhóm) trước hết phải gắn với nội dung bài học và trong điều kiện cho phép (trình độ, thời gian, kinh tế…). Yêu cầu đối với bài về nhà cũng cần khó hơn, phức tạp hơn và cần sự đầu tư lớn hơn, qua đó còn thể hiện cả tính sáng tạo và sự tích cực tìm kiếm tài liệu. Bài tập về nhà nên thiên về tính mở nên giáo viên cần định hướng cho người học cách tìm kiếm thông tin từ các nguồn tài liệu, đặc biệt là từ mạng Internet bằng cách cung cấp cho HS, SV một số trang web chính thống và chuẩn xác.

Ví dụ: Sau khi học xong nội dung Kinh tế chính trị Mác – Lê-nin giáo viên yêu cầu HS, SV về nhà hoàn thiện lại nội dung bài học trên SĐTD, tìm kiếm thêm thông tin về học thuyết giá trị, học thuyết giá trị thặng dư. Mỗi HS, SV tùy vào năng lực, trình độ và sự sáng tạo của bản thân mình, có thể sẽ thiết kế thêm được các nhánh thông tin bổ trợ cho 2 nội dung chính cũng như về nghệ thuật, hình ảnh.

Năm là, vận dụng SĐTD để tổng hợp kiến thức một hoặc nhiều bài học:

SĐTD có thể thể hiện một lượng thông tin từ nhỏ đến lớn. Tương tự, giáo viên và người học có thể dễ dàng thể hiện một phần nội dung, một bài học hoặc nhiều bài học. Vấn đề là các nội dung này có điểm chung với nhau, có mối quan hệ với nhau thông qua từ khóa. Tùy theo mục đích sử dụng mà có thể thiết kế SĐTD.

Ví dụ: Với nội dung phần chủ nghĩa Mác – Lê-nin bao gồm các bộ phận Triết học Mác – Lê-nin, Kinh tế chính trị Mác – Lê-nin, Chủ nghĩa xã hội khoa học, là những nội dung được phản ánh trong bài Khái quát chủ nghĩa Mác – Lê-nin được trình bày cụ thể qua từng phần với lượng thông tin rất lớn. Khi kết thúc bài giáo viên nên dành thời gian cùng người học hệ thống lại các nội dung đã học thêm một lần nữa khắc sâu kiến thức cho người học.

Không thể phủ nhận SĐTD là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở các trường Trung cấp, Cao đẳng cũng như ở các bậc học cao hơn vì SĐTD giúp giáo viên, người học trong việc trình bày các ý tưởng một cách rõ ràng, suy nghĩ sáng tạo, tích cực và độc lập. Người học sẽ học được phương pháp học tập, tăng tính chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy. Giáo viên sẽ tiết kiệm được thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng, và quan trọng nhất sẽ giúp người học nắm được kiến thức thông qua một "sơ đồ" thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức.

Nhìn chung, có thể sử dụng SĐTD trong tất cả các khâu của quá trình lên lớp từ kiểm tra bài cũ, triển khai bài mới đến củng cố kiến thức, giao bài về nhà; từ việc thể hiện lượng kiến thức nhỏ đến lớn, từ đơn giản đến phức tạp; từ việc học cá nhân đến theo nhóm, tập thể.

Tuy nhiên, không phải bất cứ nội dung nào, bài học nào cũng có thể sử dụng SĐTD và cũng không phải sử dụng một cách áp đặt cho mọi giờ học. Cũng như các thiết bị dạy học khác, SĐTD cũng có những ưu điểm và hạn chế riêng của mình, do đó, sử dụng SĐTD cần đúng lúc, đúng cách, phù hợp với đối tượng người học và quan trọng là đảm bảo việc truyền tải nội dung bài học.

2.2.3. Kết quả nghiên cứu đối chiếu

Sử dụng SĐTD trong quá trình giảng dạy bài Khái quát chủ nghĩa Mác – Lê-nin trong môn Giáo dục Chính trị ở trường Cao đẳng Tiền Giang, tác giả nhận thấy rằng HS, SV  học tập tích cực hơn, sự hứng thú được tăng lên, người học nắm được kiến thức nhanh hơn, dễ dàng hơn, ghi nhớ lâu hơn và kết quả học tập cao hơn.

Để có kết quả chính xác, tác giả đã lập biểu đồ thống kê kết quả học tập một số lớp được vận dụng giảng dạy bằng SĐTD và một số lớp không vận dụng giảng dạy SĐTD, cho kết quả như sau:

Thông qua biểu đồ thống kê kết quả học tập ở các lớp có vận dụng SĐTD (Biểu đồ 2), kết quả học tập tăng lên rõ rệt; tỷ lệ, số lượng HS, SV xuất sắc, giỏi, khá tăng lên, không có HS, SV yếu, kém. Còn ở biểu đồ những lớp không vận dụng SĐTD (Biểu đồ 1), kết quả học tập thấp hơn, vẫn còn HS, SV yếu, kém, không có xuất sắc. Điều này chứng tỏ việc vận dụng SĐTD vào giảng dạy làm cho người học tích cực chủ động trong tiếp nhận kiến thức hơn, không còn thụ động như trước, giờ học trở nên sinh động, hiệu quả cao hơn, không còn khô khan, cứng nhắc, đồng thời, không khí học cũng được cởi mở hơn.

3. KẾT LUẬN

Như vậy, việc vận dụng phương pháp SĐTD trong dạy học bài Khái quát chủ nghĩa Mác – Lê-nin trong bộ môn Giáo dục Chính trị mà bản thân tác giả đã triển khai thực hiện thời gian qua ở trường Cao đẳng Tiền Giang đã mang lại hiệu quả rõ rệt. Có thể nói, việc áp dụng SĐTD này không chỉ dành riêng cho bộ môn Giáo dục Chính trị mà có thể áp dụng cho các bộ môn khác để hiệu quả giảng dạy được nâng cao hơn, đồng thời đáp ứng được yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo trong giai đoạn hiện nay. Hơn nữa, nếu vận dụng tốt phương pháp SĐTD, có thể khắc phục được tình trạng "sợ học" môn Giáo dục Chính trị của một bộ phận không nhỏ HS, SV. Điều này yêu cầu phải có sự nỗ lực, hợp tác và triển khai thực hiện một cách đồng bộ và nhất quán của các cấp lãnh đạo, quản lý cùng đội ngũ giáo viên và HS, SV trong quá trình dạy và học của nhà trường.

ThS Nguyễn Thị Kim Liên

Khoa Cơ bản, Trường Cao đẳng Tiền Giang

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Lao động –-Thương binh và Xã hội, Tổng cục giáo dục nghề nghiệp (2018), Tài liệu dạy học môn Giáo dục chính trị trong chương trình đào tạo trình độ Trung cấp (Kèm theo Công văn số 147/TCGDNN-ĐTCQ ngày 22 tháng 01 năm 2020 của Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp).

2. Bộ lao động - Thương binh và Xã hội (2019). Giáo trình Giáo dục chính trị (Giáo trình thuộc khối các môn học chung trong chương trình đào tạo trình độ Cao đẳng), Hà Nội.

3. Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (2008), Quyết định số 03/2008/QĐBLĐTBXH ngày 18/2/2008 của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội ban hành chương trình môn học Chính trị dùng cho các trường trung cấp nghề, trường cao đẳng.

4. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy (2011), Dạy tốt, học tốt các môn học bằng sơ đồ tư duy, Nxb. Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.

5. Phạm Thị Hồng Hoa, Nguyễn Thị Hiền (2018), Sử dụng sơ đồ tư duy trong giảng dạy học phần những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin ở trường Đại học Sao Đỏ, Tạp chí Nghiên cứu khoa học Trường Đại học Sao Đỏ, Số 4(63).