Trước yêu cầu của thời đại công nghệ số và sự biến đổi nhanh chóng của tình hình thanh niên, công tác thanh niên cũng như yếu cầu của công tác chăm lo, bồi dưỡng và phát huy cao nhất vai trò, sức mạnh của thanh niên trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, Đảng đã xác định rõ mục tiêu phát triển thanh niên trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước là: "Xây dựng thế hệ thanh niên Việt Nam giàu lòng yêu nước, tự cường dân tộc; kiên định lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; có đạo đức, ý thức chấp hành pháp luật, sống có văn hóa, vì cộng đồng; có năng lực, bản lĩnh trong hội nhập quốc tế; có sức khỏe, tri thức, kỹ năng và tác phong công nghiệp trong lao động tập thể, trở thành những công dân tốt của đất nước…"[1]. Với mục tiêu đó, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách nhằm phát huy vai trò xung kích, sáng tạo và tiềm năng to lớn của thanh niên trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước thời kỳ hội nhập.
Trong bài viết Tương lai cho thế hệ vươn mình nhân dịp 26/3, Tổng Bí thư Tô Lâm nhắn nhủ thanh niên "là trụ cột đưa đất nước vững bước vào kỷ nguyên mới", là nguồn lực chủ yếu để xây dựng và phát triển lực lượng sản xuất mới, đồng thời là đội ngũ tiên phong tham gia các lĩnh vực mới. Sự trưởng thành, bền vững, thậm chí vận mệnh của đất nước "phụ thuộc rất nhiều vào lực lượng thanh niên và thế hệ trẻ".[2]
Từ những quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước và yêu cầu đặt ra đối với thanh niên trong thời đại công nghệ số, bài viết dưới đây phân tích một số đặc điểm của thế hệ thanh niên hiện nay và tập trung đề xuất 3 tiêu chí phát triển thanh niên có tính cần thiết và ưu tiên hiện nay: bản lĩnh, trí tuệ, nhân ái, làm cơ sở cho định hướng giá trị thanh niên trong thời đại mới.
*Bản lĩnh - sức mạnh nội tâm để thanh niên đứng vững trong dòng chảy số, phát triển và hội nhập quốc tế
Trước hết, bản lĩnh thanh niên trong thời đại công nghệ số không đơn thuần là khả năng chịu đựng khó khăn hay kiên trì trước thử thách, mà là sự kiên định với các giá trị đúng đắn giữa dòng chảy thông tin hỗn loạn và áp lực không ngừng từ môi trường số. Bản lĩnh chính trị biểu hiện thông qua nhận thức, hành động, sự vững vàng về lập trường tư tưởng, niềm tin kiên định vào con đường cách mạng mà Đảng và Bác Hồ đã lựa chọn, sự nghiệp Đổi mới đất nước, tinh thần thượng tôn pháp luật, cũng như khả năng nhận diện, phân tích và xử lý các vấn đề chính trị - xã hội hiện nay một cách tỉnh táo, khoa học, tích cực tham gia bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh lại các quan điểm sai trái thù địch trên không gian mạng và trong cuộc sống.
Bản lĩnh chính trị của Thanh niên còn được học hỏi và phát triển từ chính những giá trị lịch sử, văn hóa, con người Việt Nam thể hiện qua việc học tập, phát huy các giá trị truyền thống yêu nước, ý chí tự cường dân tộc, đoàn kết, ham học hỏi, yêu lao động, tinh thần cộng đồng tương thân, tương ái, thủy chung, nghĩa tình, biết hi sinh lợi ích cá nhân vì lợi ích cộng đồng, quốc gia, dân tộc…Trong bối cảnh toàn cầu hóa với nhiều biến động, việc giữ gìn bản sắc, độc lập dân tộc và lòng tự hào về truyền thống lịch sử càng đòi hỏi thanh niên phải có bản lĩnh chính trị vững vàng để không bị hòa tan, lệ thuộc hay đánh mất mình trong dòng chảy hội nhập.
Thanh niên có bản lĩnh chính trị vững vàng sẽ không dao động trước khó khăn, thách thức hay sự tác động tiêu cực từ các luồng tư tưởng sai lệch, thói hư, tật xấu, những tác động mặt trái từ kinh tế, thị trường, hội nhập quốc tế. Thanh niên sẽ biết đặt lợi ích của tập thể, của quốc gia dân tộc lên trước từ đó sẵn sàng dấn thân, cống hiến sức trẻ cho những nhiệm vụ lớn lao của đất nước, dũng cảm bảo vệ lẽ phải, đấu tranh với cái xấu, cái tiêu cực trong xã hội.
Bên cạnh yếu tố chính trị, trong cuộc sống, bản lĩnh thanh niên còn cần được nâng lên ở khả năng tự quản lý, tự điều chỉnh kiên định với các giá trị sống tích cực, thích ứng với sự thay đổi, vượt qua các áp lực trong các hoạt động học tập, lao động, vui chơi giải trí, tham gia các hoạt động xã hội. Bản lĩnh cũng đồng hành với trí tuệ và tri thức, thông qua phát triển tư duy phản biện, phân tích, phân biệt thông tin đúng sai, lựa chọn hành động đúng đắn. Có bản lĩnh, thanh niên cũng có đủ sự dũng cảm để đối mặt với thất bại và học hỏi từ sai lầm, vươn lên và thanh công trong thời đại số.
Để tăng cường bản lĩnh cho thanh niên, yêu cầu đổi mới công tác giáo dục chính trị, tư tưởng phù hợp với từng đối tượng thanh niên, để thanh niên có môi trường thực tiễn sinh động rèn luyện và trưởng thành. Công tác Tuyên giáo cần chú trọng chuyển hướng công tác tuyên truyền, giáo dục từ một chiều thành đa chiều, có sự tương tác thường xuyên giữa tổ chức chức thanh niên với đoàn viên, thanh niên. Công tác tuyên truyền, giáo dục không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt thông tin, mà cần chú trọng lắng nghe ý kiến, nguyện vọng, phản hồi của thanh niên; từ đó điều chỉnh phương thức tiếp cận phù hợp với nhu cầu của từng nhóm đối tượng.
Cần mở rộng các nội dung tuyên truyền của Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, bám sát theo Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 24/3/2015 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về "Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ, giai đoạn 2015 - 2030"; triển khai Chương trình "Giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng trên không gian mạng, giai đoạn 2022 - 2030"; Chương trình "Tăng cường giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống và khơi dậy khát vọng cống hiến cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng giai đoạn 2021-2030".
Xây dựng sản phẩm truyền thông hiện đại (clip, phim, infographic; motiographic, video đồ họa dạng 2D, 3D, 4D...) phục vụ công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh niên. Tổ chức triển lãm trực tuyến, triển lãm lưu động với các chủ đề giáo dục thanh niên. Nâng cao chất lượng các cơ quan báo chí, nhà xuất bản phấn đấu có nhiều tác phẩm nổi bật, có giá trị cao về tính tư tưởng, tính định hướng và tính thẩm mỹ thu hút sự quan tâm của bạn đọc trẻ. Phát huy và sử dụng có hiệu quả các trang mạng xã hội để phục vụ công tác truyên truyền nâng cao bản lĩnh thanh niên.
* Trí tuệ - phát triển thế mạnh thanh niên trong năng lực tư duy năng động, thích ứng, sáng tạo làm chủ trí tuệ nhân tạo
Trong thời đại cách mạng công nghiệp 4.0, trí tuệ chính là chìa khóa để thanh niên làm chủ công nghệ, cạnh tranh toàn cầu và đóng góp hiệu quả cho sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước. Một thế hệ trẻ giàu trí tuệ sẽ là nền tảng cho một quốc gia hùng mạnh, tự chủ. Ngược lại, nếu thanh niên lười học, dễ dãi, thiếu tư duy độc lập thì đất nước sẽ tụt hậu. Vì vậy, việc tạo điều kiện cho thanh niên học tập, rèn luyện tư duy và sáng tạo là một yêu cầu cấp thiết, đồng thời mỗi bạn trẻ cũng cần nhận thức được trách nhiệm của mình trong việc không ngừng trau dồi trí tuệ, làm giàu cho bản thân và cho Tổ quốc.
Để có trí tuệ, thanh niên cần học tập, làm chủ thời đại công nghệ ,biết học hỏi các thành tựu cơ bản từ cách mạng công nghiệp 4.0 đem lại trong đó đặc biệt là thích ứng với trí tuệ nhân tạo để hình thành tư duy xử lý, phân tích, tổng hợp thông tin và tạo ra những giá trị mới từ dữ liệu có sẵn. Sử dụng, phát triển trí tuệ nhân tạo một cách thông minh, thay vì lệ thuộc vào trí tuệ nhân tạo đã và đang là suy nghĩ đúng đắn của nhiều thanh niên thế hệ mới. Nhiều thanh niên ngày càng thể hiện tinh thần năng động, sáng tạo và dám nghĩ dám làm trong học tập, lao động, cống hiến, tham gia các hoạt động xã hội. Số lượng thanh niên học tập, khởi nghiệp, lập doanh nghiệp ngày càng tăng, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ, thương mại điện tử và dịch vụ. Phong trào "Tuổi trẻ sáng tạo" đã khuyến khích thanh niên phát huy sự sáng tạo trong khởi nghiệp, phát hiện và bồi dưỡng hàng nghìn tài năng trẻ, nhiều sản phẩm sáng tạo của thanh niên đã được ứng dụng vào thực tiễn sản xuất, kinh doanh, nhiều startup do thanh niên thành lập đã trở thành những doanh nghiệp tiêu biểu, tạo việc làm cho hàng nghìn lao động và đóng góp tích cực vào sự phát triển kinh tế đất nước.
Thanh niên cần xác định trí tuệ là quá trình học tập suốt đời, học tập không giới hạn, học đi kèm với thực hành, ứng dụng và sáng tạo trong cuộc sống. Trong thời đại mà AI có thể thực hiện nhiều công việc lặp đi lặp lại, khả năng sáng tạo trở thành yếu tố phân biệt giữa con người và máy móc vì vậy thanh niên cần không ngại thử nghiệm những ý tưởng mới lạ. Thực tế cũng đã chứng minh, nhiều đột phá công nghệ lớn đều xuất phát từ những ý tưởng được coi là "điên rồ" ban đầu của một số thanh niên.
Để tăng cường phát triển trí tuệ cho thanh niên, bên cạnh yêu cầu thanh niên học tập liên tục, học tập suốt đời thì hệ thống giáo dục, đào tạo cần liên tục đổi mới, đi vào thực chất, bám sát thực tiễn phát triển xã hội. Cần chuyển đổi mô hình giáo dục từ truyền đạt kiến thức sang phát triển năng lực. Thay vì tập trung vào việc học thuộc lòng thông tin, thanh niên cần được dạy cách tìm kiếm, đánh giá, và sử dụng thông tin một cách hiệu quả. Bên cạnh đó cần tích hợp STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) vào chương trình học là cần thiết, cần kết hợp chúng trong các dự án đa ngành, giúp thanh niên hiểu được mối liên kết giữa các lĩnh vực khác nhau và áp dụng kiến thức vào thực tế.
Cần mở rộng các cơ hội học tập cho thanh niên, không chỉ là các hình thức đào tạo chính thống, chính khóa mà cần tạo cơ hội để thanh niên học tập mọi nơi, mọi lúc: học qua công việc, học qua môi trường giao tiếp thông tin, môi trường số, đa dạng hóa các nội dung và hình thức học tập hướng tới xây dựng một xã hội học tập toàn diện và đúng nghĩa. Bên cạnh đó cần có những chính sách khuyến khích hỗ trợ thanh niên học tập trong một số lĩnh vực ưu tiên, nâng cao chất lượng, hiệu quả các phong trào học tập, nghiên cứu khoa học, ứng dụng khoa học, công nghệ, đổi mới, sáng tạo trong các hoạt động khởi nghiệp, lập nghiệp, hội nhập quốc tế của thanh niên.
*Nhân ái – sự nuôi dưỡng, giữ gìn và phát triển hệ giá trị cốt lõi của thanh niên
Nhân ái là một trong những giá trị quý báu như "bộ gen" cha ông truyền lại cho thế hệ thanh niên ngày nay, là giá trị nền tảng cần được giữ gìn, phát triển và nâng tầm trong thời đại số.
Thực tế cho thấy khi xã hội ngày càng phát triển theo hướng hiện đại hóa và toàn cầu hóa, con người có xu hướng trở nên thực dụng, cạnh tranh khốc liệt hơn thì chính trong bối cảnh ấy, việc nuôi dưỡng và phát triển lòng nhân ái, đặc biệt trong thế hệ thanh niên càng trở nên cần thiết và có ý nghĩa sâu sắc. Lòng nhân ái là biểu hiện của tình yêu thương, sự sẻ chia, thấu hiểu và tôn trọng con người, là nền tảng đạo đức góp phần xây dựng một xã hội nhân văn, công bằng và gắn kết.
Thanh niên – với sức trẻ, tinh thần nhiệt huyết và khát vọng cống hiến – nếu được phát triển lòng nhân ái, sẽ trở thành những công dân sống tử tế, sẵn sàng biết đồng cảm, yêu thương, giúp đỡ người khác, biết quan tâm đến cộng đồng và chung tay vì các giá trị tốt đẹp. Trong một thế giới đầy biến động, chiến tranh, dịch bệnh và bất công xã hội, lòng nhân ái không chỉ là giá trị đạo đức cá nhân mà còn là "liều thuốc chữa lành", là động lực xây dựng hòa bình và phát triển bền vững. Vì vậy, thanh niên cần học hỏi, nuôi dưỡng lòng nhân ái, ý thức về quyền, bổn phận, trách nhiệm của mình với những người xung quanh và xã hội.
Giáo dục lòng nhân ái trong thanh niên không chỉ là nhiệm vụ của gia đình, nhà trường, mà còn là trách nhiệm của toàn xã hội nhằm hình thành một thế hệ trẻ vừa có trí tuệ, vừa có tâm hồn cao đẹp. Để giáo dục lòng nhân ái cho thanh niên cần bắt đầu từ sớm trong trường học, cộng đồng, đồng thời cần có những định hướng điều chỉnh liên tục, xây dựng môi trường giao tiếp, môi trường sống lành mạnh tích cực cho thanh niên, tích cực đấu tranh với các thói hư, tật xấu xã hội, nêu gương người tốt, việc tốt, hướng thanh niên vào nhận thức, hành động tích cực.
Cần tiếp tục khuyến khích thanh niên tham gia Phong trào Thanh niên tình nguyện do Đoàn TNCS Hồ Chí Minh phát động nhiều năm qua, nâng cao chất lượng, hiệu quả phong trào để phong trào luôn là một nét đẹp văn hóa của tuổi trẻ Việt Nam. Cần tiếp tục phát huy các hoạt động thanh niên tình nguyện như chiến dịch "Mùa hè xanh", "Tiếp sức mùa thi", "Xuân tình nguyện", góp phần giải quyết các vấn đề nóng của xã hội và hỗ trợ cộng đồng, các hoạt động "Chống rác thải nhựa", "Bảo vệ biển đảo", "Trồng rừng tình nguyện"… Các hoạt động này không chỉ là những đóng góp công sức của thanh niên mà còn góp phần giáo dục, lan tỏa giá trị về lòng nhân ái, biết chia sẻ, yêu thương, giúp đỡ mọi người của thanh niên.
Thế hệ trẻ đang đứng trước những cơ hội chưa từng có nhưng cũng phải đối mặt với những khó khăn, thách thức phức tạp trong kỷ nguyên số. Cơ hội để tiếp cận tri thức toàn cầu, khởi nghiệp với chi phí thấp, tham gia giải quyết các vấn đề toàn cầu, và phát triển trong nền kinh tế sáng tạo là rất lớn, tuy nhiên, những thách thức về quá tải thông tin, sức khỏe tinh thần, khoảng cách kỹ năng số, an ninh mạng, và mất cân bằng cuộc sống cũng không kém phần nghiêm trọng.
Để thành công trong kỷ nguyên công nghệ số, thế hệ trẻ tự trang bị và được trang bị những phẩm chất, giá trị cốt lõi trong đó đặc biệt quan trọng là bản lĩnh, trí tuệ và nhân ái. Xây dựng thế hệ trẻ bản lĩnh, trí tuệ, nhân ái trong thời đại công nghệ số không phải là một nhiệm vụ đơn giản, hoàn thành trong một sớm một chiều mà là quá trình đầu tư dài hạn, đòi hỏi sự chỉ đạo, phối hợp đồng bộ và nhất quán giữa các Bộ, Ban, ngành, chính quyền, đoàn thể, nhà trường, gia đình, cộng đồng và bản thân thanh niên, lấy thanh niên làm trung tâm, hướng tới xây dựng thế hệ trẻ Việt Nam không chỉ thành thạo công nghệ mà còn sở hữu bản lĩnh vững vàng để đối mặt với mọi thách thức, có trí tuệ sáng tạo để dẫn dắt đổi mới, và tâm hồn nhân ái để xây dựng một xã hội công bằng, bền vững và thịnh vượng.
TS. Đặng Vũ Cảnh Linh
Viện Đào tạo, bồi dưỡng và Nghiên cứu khoa học - Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
[1] Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X ban hành Nghị quyết 25-NQ/TW
[2] https://tinhdoanqnam.vn/news/kien-thuc-ky-nang/bai-viet-cua-tong-bi-thu-to-lam-nhan-ngay-26-3-tuong-lai-cho-the-he-vuon-minh-6107.html