Việt Nam đã trở thành quốc gia đầu tiên ở khu vực châu Á cam kết hưởng ứng mục tiêu 90-90-90 do Liên Hợp Quốc phát động nhằm hướng tới việc kết thúc đại dịch HIV/AIDS vào năm 2030. Theo đó, đến năm 2020 Việt Nam phấn đấu 90% số người biết được tình trạng nhiễm HIV của mình, 90% số người đã chẩn đoán nhiễm HIV được điều trị thuốc ARV liên tục và 90% số người được điều trị ARV kiểm soát được tải lượng virus ở mức thấp và ổn định.
Mô hình xét nghiệm HIV tại cộng đồng hứa hẹn là một cách tiếp cận góp phần đạt được mục tiêu “90 - 90 - 90” tại Việt Nam.
Tại Hội thảo sơ kết Xét nghiệm HIV tại cộng đồng: Kết quả ban đầu và định hướng tương lai tại Hà Nội vừa qua c ác chuyên gia và nhà hoạch định chính sách HIV đã cùng tham dự hội thảo sơ kết thành công bước đầu của mô hình xét nghiệm HIV mới, trong đó nhân viên của các tổ chức cộng đồng và giáo dục viên đồng đẳng là người làm xét nghiệm HIV ngay tại cộng đồng. Kết quả cho thấy hoạt động này giúp tăng số người trong các nhóm nguy cơ cao tiếp cận và sử dụng dịch vụ xét nghiệm HIV tại Việt Nam.
Từ tháng 10 năm 2015, Dự án Thúc đẩy Tăng trưởng Thị trường (Healthy Markets) đã phối hợp với Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS các tỉnh để tập huấn cho 156 nhân viên xét nghiệm cộng đồng - là những người không được đào tạo chuyên ngành y tế - cung cấp dịch vụ tư vấn xét nghiệm HIV có chất lượng, dễ thực hiện và cho kết quả nhanh bằng việc sử dụng một sinh phẩm xét nghiệm chẩn đoán nhanh HIV. Các nhân viên xét nghiệm cộng đồng đã xét nghiệm cho 6.254 khách hàng có nguy cơ cao ở khu vực thành thị là thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội, và khu vực nông thôn miền núi là Điện Biên và Nghệ An. Khi khách hàng có kết quả xét nghiệm “ có phản ứng” , nhân viên xét nghiệm cộng đồng sẽ tư vấn và hỗ trợ họ tiếp cận với cơ sở y tế để làm xét nghiệm khẳng định, và tiếp cận điều trị sớm nếu họ có kết quả khẳng định HIV dương tính. Kết quả ban đầu cho thấy dịch vụ này đặc biệt hiệu quả trong việc tìm ra các ca nhiễm HIV mới với tỷ lệ dương tính trung bình là 6,3%, và riêng tại thành phố Hồ Chí Minh tỉ lệ này là 8,6%.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã hỗ trợ thực hiện xét nghiệm HIV tại cộng đồng ở hai tỉnh Thanh Hóa và Thái Nguyên từ tháng 8 năm 2015. Tại Thanh Hóa, WHO hỗ trợ cho hai huyện miền núi (Quan Hoa và Mường Lát) thực hiện hoạt động này, tại đây y tế thôn bản là nhân viên xét nghiệm. Đối với Thái Nguyên, WHO hỗ trợ Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS tỉnh và bốn nhóm tự lực của người tiêm chích ma túy và nam quan hệ tình dục với nam để cung cấp dịch vụ xét nghiệm tại cộng đồng, tại đây giáo dục viên đồng đẳng thực hiện xét nghiệm. Tính đến cuối tháng 5 năm 2016, Thanh Hóa đã có 826 người được xét nghiệm, trong số đó có 42 người có kết quả khẳng định dương tính và 37 người được đưa vào chương trình điều trị. Ở Thái Nguyên, các nhóm tự lực đã xét nghiệm cho 234 người, trong đó 9 người có kết quả khẳng định dương tính và được đưa vào điều trị sớm.
“ Xét nghiệm HIV tại cộng đồng đã giúp số người có nguy cơ cao ở Việt Nam biết được tình trạng nhiễm HIV của mình, gồm cả những người nhiễm mới .” - Bác sĩ Ngô Văn Hựu, cán bộ kỹ thuật của PATH (Tổ chức phi chính phủ Quốc tế) cho biết - “ Quan trọng hơn, điều đó có nghĩa là họ được đưa vào điều trị sớm hơn để làm giảm nguy cơ lây nhiễm ra cộng đồng .”
Bà Nguyễn Nguyên Như Trang, Giám đốc Dự án Kết nối Cộng đồng Phòng chống HIV phía Nam chia sẻ thêm “ Xét nghiệm tại cộng đồng đã mở ra một tầm nhìn mới cho xét nghiệm HIV, giúp các nhóm nguy cơ cao như nhóm nam quan hệ tình dục với nam (MSM) có thể tiếp cận được các dịch vụ tốt hơn, và nhận kết quả nhanh hơn. Ngoài ra, chúng tôi cũng tin rằng dịch vụ xét nghiệm HIV tại cộng đồng đang giúp các nhóm đồng đẳng thu hút thêm nhiều thành viên đến để nhận dịch vụ chăm sóc toàn diện”.
Ngành y tế địa phương cũng ghi nhận những tác động tích cực mà xét nghiệm tại cộng đồng đem lại cho hệ thống y tế. Ông Trần Văn Anh Phương, cán bộ điều phối về tư vấn và xét nghiệm HIV tại Sở Y tế thành phố Hồ Chí Minh cho rằng “Xét nghiệm HIV do các tổ chức tại cộng đồng thực hiện giúp giảm bớt gánh nặng cho cán bộ ngành y tế trong hoạt động xét nghiệm và chuyển gửi điều trị”
Định hướng cho tương lai
Trong thời gian tới, Cục Phòng chống HIV/AIDS dự kiến mở rộng phạm vi hoạt động xét nghiệm HIV tại cộng đồng ra các tỉnh/ thành mới, và mô hình tự xét nghiệm HIV cũng sẽ được thí điểm ở thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội. Điều này có nghĩa là các nhóm nguy cơ cao có thể tự xét nghiệm HIV tại văn phòng của các nhóm cộng đồng hay tại nhà riêng của họ. Nhờ đó, các cơ hội xét nghiệm HIV được mở rộng hơn nữa cho các cộng đồng dân cư vốn vẫn còn những rào cản khi tiếp cận với các dịch vụ truyền thống.
Việt Nam đã cam kết đạt mục tiêu toàn cầu 90-90-90 nhằm hướng tới kết thúc dịch HIV. Mặc dù Việt Nam đã giảm được số người nhiễm HIV mới trong những năm gần đây, nhưng vẫn còn lo ngại về tỷ lệ xét nghiệm HIV hàng năm thấp trong nhóm đích có nguy cơ cao. Các nhóm này bao gồm những người nghiện chích ma tuý, phụ nữ bán dâm, nam quan hệ tình dục với nam và nhóm chuyển giới nữ. Những rào cản đối với việc sử dụng dịch vụ xét nghiệm tại các cơ sở y tế hiện nay có thể kể đến là thời gian làm việc không thuận tiện, chi phí đi lại, thời gian chờ đợi lâu, những lo ngại về tính bảo mật, kỳ thị và phân biệt đối xử.
Cục Phòng chống HIV/AIDS đã xác định mô hình xét nghiệm HIV tại cộng đồng là một chiến lược đầy hứa hẹn nhằm tăng tỷ lệ xét nghiệm HIV tại Việt Nam, góp phần đạt được chỉ tiêu đầu tiên trong mục tiêu 90 - 90 - 90 vào năm 2020 tức là 90% người nhiễm HIV được phát hiện. Hiện nay, chiến lược xét nghiệm HIV tại cộng đồng đã được đưa vào Kế hoạch hành động giai đoạn 2016 - 2020 của Cục Phòng, chống HIV/AIDS. Từ năm 2015, Cục Phòng, chống HIV/AIDS đã phối hợp với Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và PATH triển khai thí điểm mô hình xét nghiệm HIV tại cộng đồng ở các tỉnh được lựa chọn. Các nhóm nguy cơ cao hiện nay có thể tiếp cận dịch vụ xét nghiệm sàng lọc nhanh với HIV do nhân viên xét nghiệm cộng đồng cung cấp. Những người có kết quả xét nghiệm “ có phản ứng ” sẽ được chuyển tới cơ sở y tế để làm xét nghiệm khẳng định.
Kinh nghiệm trên thế giới cho thấy mô hình xét nghiệm HIV tại cộng đồng rất thành công trong việc tăng tỷ lệ xét nghiệm. Hướng dẫn mới của WHO năm 2015 về xét nghiệm HIV đã đưa ra khuyến cáo mới mạnh mẽ về việc cho phép người tại cộng đồng đã được tập huấn có thể thực hiện xét nghiệm HIV, trong đó có lưu ý tính an toàn và hiệu quả của cách tiếp cận này. Dịch vụ do chính những người trong cộng đồng cung cấp - những người được cộng đồng của họ tin cậy cho thấy có thể cải thiện tỷ lệ xét nghiệm HIV trong nhóm nguy cơ cao.
WHO đã hợp tác với Chính phủ và các đối tác phát triển ở Việt Nam trong 50 năm qua và đóng vai trò chủ chốt trong việc kiểm soát và phòng dịch trong đó có hoạt động ứng phó với HIV/AIDS.
Bùi Hạnh
