Bài viết phân tích vai trò trung tâm của thế hệ thanh niên Việt Nam trong việc kế thừa, gìn giữ và biến ý chí này thành động lực cho sự phát triển của đất nước. Đồng thời, bài viết đề xuất những giải pháp cơ bản nhằm phát huy tối đa tiềm năng của thanh niên, góp phần hiện thực hóa khát vọng xây dựng một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng.
1. Đặt vấn đề
Hành trình gần 40 năm đổi mới đã đưa Việt Nam từ một quốc gia còn nhiều khó khăn trở thành một điểm sáng đầy ấn tượng trên bản đồ thế giới. Đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay. Đó là thành quả của sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng, sự nỗ lực của toàn dân tộc và đặc biệt, là kết tinh từ một truyền thống quý báu: ý chí tự lực, tự cường. Ý chí ấy không chỉ là nguồn sức mạnh nội sinh mà còn là ngọn đuốc soi đường, giúp dân tộc ta vượt qua mọi khó khăn, thử thách. Tuy nhiên, trước những biến động phức tạp của thời đại, từ những cơ hội mang tính đột phá của khoa học công nghệ đến những thách thức về biến đổi khí hậu, an ninh phi truyền thống, việc tiếp tục phát huy tinh thần này trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Trong đó, thanh niên - lực lượng nòng cốt của đất nước - giữ vai trò trung tâm, là người kế thừa, bảo vệ và phát triển di sản quý giá đó, hiện thực hóa khát vọng xây dựng một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng. Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm đặc biệt lực lượng thanh niên. Cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã khẳng định: “Thanh niên có mạnh thì dân tộc mới mạnh; trong sức mạnh của dân tộc có sức mạnh của thanh niên. Trong suốt chiều dài lịch sử của đất nước, thanh niên luôn nêu cao truyền thống yêu nước, chí khí anh hùng, bất khuất của dân tộc, hăng hái đi tiên phong trên mọi lĩnh vực, có nhiều cống hiến to lớn vào sự nghiệp dựng nước và giữ nước” (1).
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Ý chí tự lực, tự cường dân tộc - Mạch nguồn bất diệt
Ý chí tự lực, tự cường không phải là một khái niệm trừu tượng, mà là một phẩm chất được hun đúc qua hàng nghìn năm lịch sử dựng nước và giữ nước oai hùng của dân tộc Việt Nam. Nó là tinh thần chủ động, không trông chờ, ỷ lại vào ngoại lực; là bản lĩnh kiên cường, vượt qua mọi gian nan, thử thách bằng chính sức mạnh của nội tại. Mạch nguồn của ý chí này chảy xuyên suốt qua từng trang sử vẻ vang, từ những cuộc khởi nghĩa lật đổ ách đô hộ của phương Bắc, thể hiện qua câu nói bất hủ của Hai Bà Trưng “nguyện rửa sạch thù nhà, trả lại nghiệp xưa” cho đến ba lần kháng chiến chống quân Nguyên Mông dưới thời Trần với tinh thần “Sát Thát”, “Đánh giặc là đánh bằng chính sức mình, là lấy yếu thắng mạnh, lấy ít địch nhiều”. Trong kỷ nguyên hiện đại, ý chí này đã hóa thân thành sức mạnh vĩ đại trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Với câu nói “Không có gì quý hơn độc lập, tự do”(2) của Chủ tịch Hồ Chí Minh, cả dân tộc đã đồng lòng đứng lên, không quản ngại hy sinh, vượt qua bom đạn, xây dựng một hậu phương vững chắc và giành lấy độc lập, thống nhất đất nước. Có thể thấy, ý chí tự lực, tự cường là cội rễ, là bản sắc văn hóa và là động lực sống còn của dân tộc Việt Nam. Nó không chỉ giúp chúng ta chiến thắng mọi kẻ thù xâm lược mà còn là nền tảng vững chắc cho công cuộc kiến thiết, phát triển đất nước, đưa Việt Nam từ một quốc gia nghèo nàn, lạc hậu trở thành một nền kinh tế năng động và đầy triển vọng.
2.2. Bối cảnh kỷ nguyên mới
Kỷ nguyên mới, với sự bùng nổ của Cách mạng công nghiệp 4.0, đã mở ra vô số cơ hội chưa từng có. Thế giới phẳng hơn, tri thức được phổ cập rộng rãi hơn bao giờ hết. Thanh niên Việt Nam có thể tiếp cận thông tin, học hỏi kỹ năng, kết nối với bạn bè năm châu chỉ với một cú chạm. Đây là một lợi thế vô cùng lớn để chúng ta phát triển, hội nhập và khẳng định vị thế của mình. Công nghệ AI, Big Data, IoT đang tạo ra những cuộc cách mạng trong mọi lĩnh vực, từ y tế, giáo dục đến kinh tế, xã hội. Đó là “cơ hội vàng” để chúng ta bứt phá, rút ngắn khoảng cách với các cường quốc.
Tuy nhiên, kỷ nguyên mới cũng đi kèm với những thách thức không hề nhỏ. Toàn cầu hóa và hội nhập sâu rộng đặt ra bài toán về việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Bên cạnh đó, các vấn đề an ninh phi truyền thống như biến đổi khí hậu, dịch bệnh, an ninh mạng, các thế lực thù địch lợi dụng không gian mạng để tuyên truyền, chia rẽ khối đại đoàn kết đang gây ra những khó khăn nhất định. Nếu không có bản lĩnh vững vàng, không giữ được ngọn lửa của ý chí tự cường, chúng ta có thể bị cuốn vào vòng xoáy của những giá trị ngoại lai, làm xói mòn truyền thống, đánh mất bản sắc và tiềm lực phát triển của dân tộc. Do đó, việc xác định đúng vai trò và trách nhiệm của thế hệ thanh niên trong bối cảnh này là nhiệm vụ hết sức quan trọng.
2.3. Vai trò của thanh niên trong phát huy ý chí tự lực, tự cường
Trong dòng chảy lịch sử đầy biến động, thanh niên luôn là lực lượng xung kích, là rường cột của quốc gia. Ngày nay, vai trò ấy càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Ý chí tự lực, tự cường trong kỷ nguyên mới cần được đặt trọn vẹn lên vai của thế hệ trẻ, không chỉ là những người thừa hưởng mà còn là những người kiến tạo nên tương lai.
Thứ nhất, thanh niên phải là những người tiên phong trong cuộc cách mạng tri thức. Ý chí tự cường thời đại này không phải là chiến đấu bằng gươm đao mà là bằng sự thông minh, sáng tạo và tri thức. Thanh niên cần chủ động học hỏi, làm chủ khoa học công nghệ, biến những kiến thức mới thành công cụ mạnh mẽ để giải quyết các bài toán của đất nước. Tinh thần không ngại khó, không ngại khổ của cha ông cần được chuyển hóa thành tinh thần không ngại thử thách, không ngại thất bại trong nghiên cứu khoa học, trong khởi nghiệp, trong các lĩnh vực tiên phong của thời đại.
Thứ hai, thanh niên là những người gìn giữ và tỏa sáng giá trị văn hóa dân tộc. Trong bối cảnh hội nhập, việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa không chỉ là trách nhiệm mà còn là một cách để khẳng định vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế. Thanh niên phải là người thấu hiểu, yêu và tự hào về những giá trị truyền thống, biến chúng thành những sản phẩm văn hóa hiện đại, đưa tinh hoa văn hóa Việt Nam ra với thế giới.
Thứ ba, thanh niên phải là lực lượng tiên phong trong việc giải quyết các vấn đề xã hội. Tinh thần tự lực, tự cường còn được thể hiện ở việc chúng ta không trông chờ, ỷ lại vào sự hỗ trợ từ bên ngoài mà chủ động chung tay giải quyết các vấn đề nội tại của đất nước. Từ các hoạt động tình nguyện, tham gia bảo vệ môi trường, giúp đỡ người dân vùng khó khăn đến việc tích cực đấu tranh với những thông tin sai lệch, xuyên tạc trên mạng xã hội, thanh niên phải thể hiện vai trò là những người làm chủ, làm động lực cho tương lai đất nước.
2.4. Giải pháp cơ bản phát huy ý chí tự lực, tự cường và vai trò của thanh niên trong kỷ nguyên mới.
Một là, về phía Nhà nước và xã hội - Kiến tạo môi trường đột phá và bền vững.
Để phát huy tối đa ý chí tự lực, tự cường của thanh niên, Nhà nước và xã hội cần đóng vai trò kiến tạo, xây dựng một hệ sinh thái năng động và hỗ trợ toàn diện. Trước hết, cần xây dựng những cơ chế, chính sách đột phá không chỉ trên lý thuyết mà còn được cụ thể hóa bằng các nghị định, thông tư hướng dẫn rõ ràng, dễ tiếp cận. Những chính sách này phải mang tính khuyến khích mạnh mẽ đối với các hoạt động học tập sáng tạo, nghiên cứu khoa học và khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Điều này bao gồm việc đơn giản hóa thủ tục hành chính, giảm gánh nặng pháp lý cho các dự án khởi nghiệp của thanh niên, đặc biệt là trong các lĩnh vực công nghệ cao và kinh tế số. Bên cạnh đó, việc tạo ra một môi trường mở thực sự là chìa khóa. Môi trường này không chỉ là không gian vật lý mà còn là không gian tư duy, nơi thanh niên được khuyến khích đặt câu hỏi, phản biện, và thử nghiệm những ý tưởng mới mà không sợ thất bại. Các quỹ hỗ trợ khởi nghiệp, chương trình ươm tạo doanh nghiệp, và các gói vay ưu đãi dành riêng cho thanh niên cần được thiết lập và quản lý minh bạch, đảm bảo nguồn vốn đến được với những dự án tiềm năng nhất. Đặc biệt, việc hình thành các trung tâm đổi mới sáng tạo, vườn ươm công nghệ, và không gian làm việc chung với cơ sở hạ tầng hiện đại, được kết nối với mạng lưới chuyên gia, nhà đầu tư trong và ngoài nước sẽ tạo điều kiện lý tưởng cho thanh niên phát triển.
Môi trường giáo dục cần được đổi mới mạnh mẽ để không chỉ truyền thụ kiến thức mà còn khơi dậy tư duy sáng tạo, phản biện và bản lĩnh cho người trẻ. Điều này đòi hỏi thay đổi cả về chương trình, phương pháp giảng dạy, và đánh giá. Giáo dục cần tập trung vào việc phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, tư duy hệ thống, khả năng làm việc nhóm, và đặc biệt là năng lực tự học trọn đời. Các trường học và viện nghiên cứu cần tăng cường hợp tác với doanh nghiệp, đưa các bài toán thực tiễn vào chương trình học, và khuyến khích sinh viên tham gia vào các dự án nghiên cứu ứng dụng. Việc hình thành các cuộc thi sáng tạo, hackathon, và các chương trình thực tập mang tính trải nghiệm cao sẽ giúp thanh niên vận dụng kiến thức vào thực tiễn, rèn luyện bản lĩnh và khả năng chịu áp lực. Các tổ chức đoàn thể như Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam cần đóng vai trò là cầu nối vững chắc, không ngừng tổ chức các hoạt động thiết thực từ giáo dục lý tưởng cách mạng, bồi đắp lòng yêu nước, ý thức tự tôn dân tộc đến định hướng nghề nghiệp, hỗ trợ khởi nghiệp, tình nguyện vì cộng đồng, nhằm khơi dậy khát vọng cống hiến và định hình nhân cách cho thế hệ trẻ.
Hai là, về phía gia đình và nhà trường - Nền tảng vun đắp tinh thần tự lập.
Gia đình và nhà trường chính là cái nôi đầu tiên và quan trọng nhất để nuôi dưỡng tinh thần tự lực, tự cường cho thế hệ trẻ. Trong gia đình, giáo dục về ý thức tự lập, tự chủ cần được bắt đầu từ những điều nhỏ nhất ngay từ khi trẻ còn thơ bé. Thay vì bao bọc, làm thay mọi việc, cha mẹ cần trao quyền và khuyến khích con cái tự làm những việc phù hợp với lứa tuổi, từ việc sắp xếp đồ dùng cá nhân, giúp đỡ việc nhà đơn giản, đến việc tự chịu trách nhiệm về bài vở và các quyết định cá nhân. Việc để con cái tự giải quyết vấn đề của mình, dù là nhỏ nhất, sẽ giúp chúng phát triển khả năng tư duy độc lập, kỹ năng giải quyết vấn đề và sự tự tin. Thất bại là một phần không thể tránh khỏi trong quá trình học hỏi, và cha mẹ cần dạy con cách đối mặt với thất bại, rút ra bài học và đứng dậy sau vấp ngã, thay vì chỉ trích hay bảo vệ quá mức.
Cha mẹ không nên bao bọc, làm thay mọi việc mà hãy tạo không gian để con cái tự chịu trách nhiệm, tự vươn lên từ chính đôi chân của mình. Điều này bao gồm việc cho phép con tự lựa chọn (trong giới hạn), tự quản lý thời gian, và tự chịu hậu quả cho những lựa chọn của mình. Ví dụ, thay vì nhắc nhở liên tục về việc học, cha mẹ có thể thiết lập một khung giờ học và để con tự quản lý, chỉ can thiệp khi thực sự cần thiết. Khuyến khích con tham gia vào các hoạt động ngoại khóa, các câu lạc bộ, đội nhóm để mở rộng mối quan hệ, học hỏi kỹ năng xã hội và tự khẳng định bản thân. Đồng thời, cha mẹ cần làm gương về tinh thần tự lực, tự cường trong cuộc sống hàng ngày, truyền cảm hứng cho con cái thông qua những câu chuyện về sự nỗ lực và vượt khó.
Trong môi trường nhà trường, cần tổ chức nhiều hơn các hoạt động ngoại khóa, các cuộc thi sáng tạo, các dự án cộng đồng để thanh niên được trải nghiệm, được thử thách và rèn luyện bản lĩnh. Thay vì chỉ tập trung vào việc truyền thụ kiến thức sách vở, nhà trường cần tạo ra các sân chơi bổ ích, nơi học sinh, sinh viên có thể áp dụng kiến thức vào thực tiễn, phát huy khả năng sáng tạo và làm việc nhóm. Các hoạt động như nghiên cứu khoa học kỹ thuật, các dự án tình nguyện vì cộng đồng, các cuộc thi hùng biện, tranh biện, hay các chương trình giao lưu văn hóa sẽ giúp thanh niên phát triển kỹ năng mềm, khả năng lãnh đạo, và ý thức trách nhiệm xã hội. Việc lồng ghép giáo dục kỹ năng sống, giáo dục hướng nghiệp một cách hiệu quả vào chương trình học cũng là yếu tố quan trọng. Nhà trường cần xây dựng một văn hóa khuyến khích sự tò mò, khám phá, chấp nhận rủi ro và học hỏi từ sai lầm, tạo điều kiện để mỗi học sinh, sinh viên được là chính mình, được phát triển tiềm năng cá nhân một cách toàn diện nhất.
Ba là, về phía bản thân mỗi thanh niên - Khơi nguồn nội lực và trách nhiệm.
Tinh thần tự lực, tự cường phải được bắt nguồn từ ý thức cá nhân sâu sắc của mỗi thanh niên. Điều này có nghĩa là mỗi người trẻ không thể chờ đợi sự thúc đẩy từ bên ngoài mà phải tự mình khơi nguồn nội lực, xác định rõ con đường và mục tiêu phấn đấu. Việc đầu tiên là tự xác định mục tiêu rõ ràng, cụ thể cho bản thân, từ mục tiêu học tập, nghề nghiệp đến mục tiêu phát triển bản thân và đóng góp cho xã hội. Mục tiêu này phải thực tế nhưng cũng đủ thách thức để tạo động lực vươn lên. Sau đó, mỗi thanh niên cần tự học, tự rèn luyện không ngừng nghỉ. Kỷ nguyên mới với sự bùng nổ của công nghệ thông tin mang đến vô vàn cơ hội học tập từ các khóa học trực tuyến, sách điện tử, đến các nền tảng chia sẻ kiến thức. Thanh niên cần chủ động tìm kiếm, chọn lọc thông tin và liên tục cập nhật tri thức mới, kỹ năng mới để không bị tụt hậu. Việc rèn luyện không chỉ dừng lại ở kiến thức mà còn ở các kỹ năng mềm như giao tiếp, làm việc nhóm, tư duy phản biện, giải quyết vấn đề, và khả năng thích ứng.
Họ cần sống có trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội. Trách nhiệm với bản thân thể hiện ở việc chăm sóc sức khỏe thể chất và tinh thần, có lối sống lành mạnh, và tự chịu trách nhiệm về những quyết định của mình. Trách nhiệm với gia đình là sự quan tâm, chăm sóc, phụng dưỡng cha mẹ, và trở thành một thành viên tích cực, đóng góp vào hạnh phúc chung. Trách nhiệm với xã hội thể hiện ở việc tuân thủ pháp luật, tham gia vào các hoạt động cộng đồng, tình nguyện, và có ý thức bảo vệ môi trường, xây dựng đất nước. Đồng thời, thanh niên cần không ngừng trau dồi tri thức, kỹ năng, làm chủ công nghệ - đây là yêu cầu sống còn trong kỷ nguyên số. Việc nắm vững công nghệ không chỉ là sử dụng thành thạo các thiết bị điện tử mà còn là hiểu biết về các xu hướng công nghệ mới, khả năng ứng dụng công nghệ để giải quyết vấn đề, và tư duy đổi mới sáng tạo.
Sẵn sàng đối mặt với mọi thử thách là một phẩm chất cốt lõi của tinh thần tự lực, tự cường. Cuộc sống luôn ẩn chứa những khó khăn và thất bại, nhưng quan trọng là cách chúng ta đối diện và vượt qua chúng. Thanh niên cần rèn luyện khả năng chịu đựng áp lực, không nản lòng trước khó khăn, và luôn giữ vững tinh thần lạc quan, kiên cường. Đồng thời, cần nâng cao tinh thần tự chủ, không ngừng học hỏi từ các thế hệ đi trước để hoàn thiện bản thân, góp phần xây dựng một Việt Nam vững mạnh. Học hỏi từ kinh nghiệm của người đi trước không có nghĩa là sao chép, mà là tiếp thu những giá trị tốt đẹp, những bài học quý báu, và biết cách vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo vào hoàn cảnh của mình. Sự kết nối giữa các thế hệ sẽ tạo nên sức mạnh tổng hợp, giúp thanh niên kế thừa và phát huy những truyền thống tốt đẹp, đồng thời đưa đất nước tiến lên phía trước.
3. Kết luận
Ý chí tự lực, tự cường là một giá trị cốt lõi, là tài sản vô giá mà lịch sử đã trao truyền cho dân tộc Việt Nam. Trong kỷ nguyên mới, khi đất nước đứng trước ngưỡng cửa của sự phát triển bùng nổ, thế hệ thanh niên không chỉ là người thừa hưởng mà còn là chủ nhân, là những người có trách nhiệm giữ gìn và thắp lên ngọn lửa của ý chí ấy. Bằng sự chủ động, sáng tạo, bản lĩnh và trách nhiệm, thanh niên Việt Nam sẽ biến ý chí tự cường thành sức mạnh hiện thực, góp phần đưa đất nước vững bước tiến vào tương lai, hiện thực hóa khát vọng phồn vinh, hạnh phúc vào năm 2045.
Trung tá, ThS Nguyễn Quốc Duy
Hệ Đào tạo Sau đại học, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
Tài liệu tham khảo:
1. Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng (2022), Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2022, tr. 307.
2. Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 15, Nxb Chính trị quốc giaSự thật, Hà Nội, 2011, tr. 131.
3. Chiến lược phát triển thanh niên Việt Nam giai đoạn 2021- 2030, kèm theo Quyết định số 1331/QĐ-TTg, ngày 24-7-2021 của Thủ tướng Chính phủ.
4. Tổng Bí thư Tô Lâm (2024), Một số nội dung cơ bản về kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc; những định hướng chiến lược đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, Tạp chí Cộng sản điện tử, ngày 01/11/2024.