Diogenes là một triết gia khác biệt và đầy lập dị. Sinh vào khoảng năm 400 TCN tại Sinope, thuộc địa Hy Lạp cổ đại (nay là Thổ Nhĩ Kỳ), ông nổi tiếng với lối sống kỳ quặc và những hành động phi thường. Không giống như những nhà triết học khác, những người thường được công chúng tôn kính và sống theo những tiêu chuẩn đạo đức cao, Diogenes lại chọn một cuộc sống khắc khổ và không tuân theo bất kỳ quy chuẩn xã hội nào. Ông sống trong một thùng chứa rượu bằng đá khổng lồ, xin ăn để sống qua ngày, và không ngần ngại thực hiện những hành động mà người đời cho là bất lịch sự, thậm chí xúc phạm.
Diogenes có thể là một nhà triết học "điên rồ" theo cách nhìn của nhiều người, nhưng thực chất ông là một trong những nhà tư tưởng độc đáo và có ảnh hưởng nhất của thời Hy Lạp cổ đại.
Hành vi của Diogenes thường khiến mọi người sửng sốt. Ông thỏa mãn các nhu cầu "đặc biệt" của mình ở nơi công cộng, từ ăn uống đến tiểu tiện, với lý do đơn giản: những gì không đáng xấu hổ ở nơi riêng tư cũng không nên đáng xấu hổ ở nơi công cộng. Khi bị xúc phạm hoặc chế giễu, Diogenes không những không nổi giận, mà còn đáp trả bằng những hành động không ai ngờ tới. Một lần, khi một người đàn ông ném xương vào ông như cách xúc phạm một con chó, Diogenes đáp lại bằng cách tiểu vào những chiếc xương đó, thản nhiên hỏi người kia: "Tại sao gọi tôi là chó nhưng lại ngạc nhiên khi tôi hành động như một con chó?".
Lối sống và triết lý của Diogenes không chỉ đơn thuần là sự chống đối xã hội. Thực tế, ông muốn chứng minh rằng con người, đặc biệt là giới trí thức và thượng lưu, đã bị cuốn vào những giá trị giả tạo và quy tắc không cần thiết, làm xa rời bản chất thực sự của cuộc sống. Ông tin rằng cuộc sống có thể đơn giản hơn nhiều nếu chúng ta không bị gò bó bởi những quy ước xã hội phức tạp.
Diogenes từ chối mọi vật chất, sống trong một chiếc thùng, ăn xin và thậm chí còn đi tiểu nơi công cộng để thể hiện sự khinh thường đối với những chuẩn mực xã hội. Ông công khai chỉ trích những người giàu có, tham lam và những chính trị gia tham nhũng. Để minh họa cho quan điểm của mình, ông thường thực hiện những hành động kỳ quái, như ban ngày cầm đèn lồng đi khắp chợ và nói rằng mình đang tìm kiếm một người trung thực.
Một câu chuyện nổi tiếng minh chứng cho quan điểm này của Diogenes là sự kiện ông đối chất với nhà triết học Parmenides. Parmenides đưa ra một lập luận triết học rằng chuyển động không thể tồn tại, bởi vì nếu có, nó sẽ phải xuất phát từ hư vô. Để bác bỏ lý thuyết này, thay vì tranh luận, Diogenes chỉ đơn giản đứng dậy và bước đi, chứng minh rằng chuyển động thực sự tồn tại qua hành động của mình.
Bên cạnh việc phản đối các chuẩn mực xã hội, Diogenes còn có một quan điểm sâu sắc về sự tự do và tự chủ của con người. Ông cho rằng sự hạnh phúc không đến từ sự giàu có hay địa vị, mà từ việc sống một cuộc sống giản đơn, hòa hợp với thiên nhiên và chính bản thân mình. Đối với Diogenes, những thú vui nhỏ nhặt như sự ấm áp của ánh Mặt Trời hay niềm vui khi được sống tự do, không bị ràng buộc bởi bất kỳ điều gì, mới là những điều đáng trân trọng nhất.
Diogenes tin rằng hạnh phúc không đến từ vật chất mà đến từ việc giải phóng bản thân khỏi những ham muốn và nhu cầu vật chất. Ông đề cao sự tự do cá nhân và phản đối mọi hình thức nô lệ, dù là về vật chất hay tinh thần. Diogenes luôn tìm kiếm chân lý và sự trung thực, bất chấp những hậu quả mà nó mang lại.
Một trong những hành động gây ấn tượng mạnh mẽ nhất của Diogenes là việc ông dạo quanh khu chợ ở Athens vào ban ngày với một chiếc đèn lồng, tuyên bố rằng ông đang "tìm kiếm một người trung thực". Bằng cách này, ông ám chỉ rằng những người xung quanh ông đã mất đi tính nhân văn và trở nên xa lạ với những giá trị cốt lõi của con người. Điều này thể hiện sự chỉ trích sâu sắc của ông đối với xã hội Athens, nơi mà con người bị cuốn vào việc theo đuổi danh vọng và của cải vật chất.
Cuộc sống của Diogenes là một lời nhắc nhở chúng ta về những giá trị cốt lõi của con người và về việc không nên bị cuốn theo những vật chất phù phiếm.
Tuy cuộc sống của Diogenes có vẻ điên rồ, nhưng ẩn sau đó là một triết lý sâu sắc về sự tự do và tự cung tự cấp. Ông không chỉ muốn chỉ ra những khiếm khuyết của xã hội mà còn khuyến khích mọi người sống theo cách của riêng mình, tự làm chủ cuộc đời, và không phụ thuộc vào sự chấp thuận của người khác. Diogenes, bằng cách sống một cuộc đời giản dị và thách thức mọi định kiến, đã trở thành biểu tượng cho sự tự do tuyệt đối và tính chân thật trong cuộc sống.
Diogenes đã qua đời vào năm 323 TCN, nhưng những câu chuyện và triết lý của ông vẫn còn sống mãi. Chủ nghĩa hoài nghi của ông đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều trường phái triết học sau này, đặc biệt là chủ nghĩa khắc kỷ. Cuộc đời và tư tưởng của Diogenes là một lời nhắc nhở về sự đơn giản, chân thật, và quan trọng hơn hết, khả năng tự do tư duy và sống mà không bị ràng buộc bởi những khuôn mẫu xã hội cứng nhắc.
Đức Khương
