Những loài bò sát nhỏ bé này chính là tổ tiên của loài thằn lằn đêm xantusiidae ngày nay, thuộc một dòng dõi đã tồn tại khá lâu ở Bắc và Trung Mỹ trước khi thiên thạch va chạm, khoảng 92 triệu năm trước.
Thông thường, thằn lằn đêm chủ yếu hoạt động vào ban ngày và lúc chạng vạng, thuộc một dòng dõi ít loài với giải phẫu gần như không thay đổi trong hàng triệu năm, khiến chúng trở thành những "hóa thạch sống" đầy giá trị.
Cách đây 66 triệu năm, một vụ va chạm tiểu hành tinh đã gây ra sự kiện tuyệt chủng kỷ Phấn Trắng-Cổ Cận, xóa sổ loài khủng long cùng với khoảng 75% các loài động vật trên Trái Đất. Một trong những nhóm sinh vật ít có khả năng sống sót nhất lại chính là những con thằn lằn đêm nhỏ bé. Điều đáng kinh ngạc là, những loài bò sát này không chỉ tồn tại qua thảm họa, mà chúng còn sống ngay tại Bán đảo Yucatan, tâm chấn của vụ va chạm.
Câu chuyện sinh tồn độc đáo: Chống lại mọi quy luật
Điều khiến câu chuyện của thằn lằn đêm trở nên độc đáo là chúng đã sống sót qua một trong những thảm họa chết chóc nhất hành tinh, mặc dù sống trong bán kính vụ nổ của tiểu hành tinh.
Hơn nữa, thằn lằn đêm chỉ sinh một đến hai con non mỗi lần, một lứa đẻ nhỏ. Điều này thách thức một giả định lâu đời của giới khoa học: sinh ra số lượng lớn con non là chìa khóa để sống sót sau thảm họa tuyệt chủng hàng loạt. Bằng chứng hóa thạch và di truyền từ nghiên cứu của Đại học Yale cho thấy ít nhất hai dòng dõi đã sống sót qua thảm họa này.
Nghiên cứu này đã sử dụng một cây tiến hóa được hiệu chỉnh theo thời gian, được xây dựng dựa trên DNA hạt nhân và hồ sơ hóa thạch, để truy tìm lịch sử của chúng. Các nhà khoa học đã sử dụng phương pháp gọi là định tuổi theo đầu Bayes để nghiên cứu quá trình tiến hóa của thằn lằn đêm bằng cách sử dụng dữ liệu DNA và hóa thạch.
DNA hạt nhân được phân tích thay vì DNA ty thể để tránh ước tính thời gian phân kỳ quá mức. Điều này đã giúp các nhà khoa học có một cái nhìn chính xác hơn về lịch sử tiến hóa của loài thằn lằn này, chứng minh rằng sự sống sót của chúng không phải là ngẫu nhiên, mà có liên quan mật thiết đến các yếu tố sinh học và môi trường của chúng.
Thằn lằn đêm sống trong các vi môi trường như khe đá hoặc khúc gỗ mục nát với các đặc tính môi trường độc đáo. Chúng có nguồn gốc từ Bắc và Trung Mỹ kể từ cuối kỷ Phấn trắng, khoảng 92 triệu năm trước. Những môi trường này có thể đã cung cấp sự bảo vệ khỏi những điều kiện khắc nghiệt trong sự kiện tuyệt chủng.
Vi môi trường: Nơi trú ẩn cuối cùng trong "địa ngục"
Các nhà nghiên cứu tin rằng một trong những yếu tố chính giúp thằn lằn đêm sống sót là môi trường sống vi mô đặc thù của chúng. Thằn lằn đêm sống trong các vi môi trường như khe đá hoặc khúc gỗ mục nát, với các đặc tính môi trường độc đáo.
Những môi trường này có thể đã cung cấp sự bảo vệ rất cần thiết khỏi những điều kiện khắc nghiệt sau vụ va chạm tiểu hành tinh. Sức nóng của vụ va chạm, sóng xung kích, bụi bẩn, và sau đó là "mùa đông hạt nhân" có thể đã không ảnh hưởng nhiều đến những sinh vật nhỏ bé này, những kẻ ẩn mình trong những khe hở sâu và kín đáo.
Sự sống sót của thằn lằn đêm nhấn mạnh rằng động lực của các sự kiện tuyệt chủng hàng loạt phức tạp hơn nhiều so với những gì các nhà khoa học từng nghĩ. Nó không chỉ phụ thuộc vào khả năng sinh sản của loài, mà còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác như kích thước cơ thể, khả năng thích nghi với môi trường sống vi mô, và cả sự may mắn.
Câu chuyện của thằn lằn đêm cho thấy rằng sự sống sót sau sự kiện tuyệt chủng hàng loạt có thể phụ thuộc vào nhiều yếu tố hơn so với suy nghĩ trước đây, và đôi khi, những sinh vật tưởng chừng như yếu ớt nhất lại có khả năng phục hồi đáng kinh ngạc.
Thằn lằn đêm sống trong bán kính vụ nổ của tiểu hành tinh nhưng vẫn tồn tại qua sự kiện tuyệt chủng kỷ Phấn trắng - Cổ Cận. Không giống như nhiều loài sống sót khác, chúng có lứa đẻ nhỏ, chỉ một hoặc hai con. Sự sống sót của chúng thách thức quan niệm cho rằng sinh ra nhiều con non luôn là chiến lược tốt nhất trong thời kỳ tuyệt chủng hàng loạt.
Ý nghĩa hiện đại: Sức mạnh của khoa học kết hợp
Thằn lằn đêm vẫn khiến các nhà khoa học phải kinh ngạc vì khả năng phục hồi tiến hóa và chuyên môn hóa sinh thái của chúng. Nghiên cứu này được hưởng lợi rất nhiều từ các cơ sở dữ liệu DNA công cộng như GenBank, nơi cung cấp dữ liệu di truyền có giá trị.
Khám phá này đã cho thấy sức mạnh của việc kết hợp cơ sở dữ liệu di truyền hiện đại với bằng chứng cổ sinh vật học để khám phá những bí mật tiến hóa, và mở ra một hướng đi mới trong nghiên cứu các sự kiện tuyệt chủng trong quá khứ.
Sự sống sót của thằn lằn đêm là một lời nhắc nhở rằng sự sống có thể tìm thấy một con đường ngay cả trong những điều kiện khắc nghiệt nhất. Câu chuyện của chúng không chỉ là một trang lịch sử về động vật học, mà còn là một minh chứng về sự kiên cường của sự sống trên Trái Đất.
Đức Khương