Khi hình dung về tổ tiên xa xôi nhất của loài người, nhiều người thường liên tưởng tới một hình ảnh đơn giản, thô sơ và nguyên thủy. Hình ảnh đó bao gồm những con người cổ đại không đủ khả năng làm chủ thiên nhiên, sống sót bằng các công cụ đá thô sơ, không có ngôn ngữ và hoàn toàn lệ thuộc vào bản năng sinh tồn. Những câu chuyện lịch sử truyền thống thường miêu tả con người tiền sử như những cá thể sống một cuộc sống trì trệ hàng ngàn năm, không có tiến bộ. Nhưng liệu những đánh giá này có thật sự chính xác?
Để hiểu rõ hơn về những con người tiền sử, chúng ta cần xem xét lại thời kỳ tiền sử qua một lăng kính khác, một cách nhìn nhận công bằng hơn đối với những gì mà tổ tiên chúng ta đã đạt được. Có thể, họ không hoàn toàn nguyên thủy như ta thường nghĩ.
Lịch sử hiện đại có xu hướng đặt những con người tiền sử vào góc nhìn thiếu công bằng, miêu tả họ như những cá thể không tiến bộ và sống một cuộc sống dậm chân tại chỗ. Tuy nhiên, những bằng chứng khảo cổ học mới dần tiết lộ một câu chuyện khác. Dù chưa có công nghệ hiện đại như nông nghiệp, chăn nuôi, hay hệ thống chữ viết, con người cổ đại có thể đã tiến bộ hơn những gì chúng ta từng tin tưởng. Bằng cách nào đó, họ đã phát triển những hệ thống xã hội và văn hóa sâu sắc hơn nhiều so với những gì thường được miêu tả.
Chúng ta biết rằng các hệ thống chữ viết sớm nhất xuất hiện khoảng 5.000 năm trước, đánh dấu sự khởi đầu của lịch sử được ghi lại. Nhưng trước đó hàng trăm ngàn năm, con người đã tồn tại như những người săn bắn hái lượm, sống trong các xã hội nhỏ và di động. Lối sống này kéo dài cho đến khoảng 12.000 năm trước khi Cách mạng Đồ Đá Mới khởi đầu, mở ra thời kỳ nông nghiệp và các xã hội phức tạp. Điều này đặt ra câu hỏi: liệu cuộc sống đơn giản đó có đồng nghĩa với sự không tiến bộ?
Trong bối cảnh hiện đại, từ “tiến bộ” thường gắn liền với công nghệ và sự phát triển vật chất. Nhưng tiến bộ không chỉ giới hạn ở đó. Con người cổ đại chắc chắn đã tiến bộ trong việc tổ chức xã hội, phát triển công cụ và chiến lược săn bắt hiệu quả, và mài giũa năng lực tư duy của mình. Những thành tựu này cho thấy rằng họ có trình độ phát triển cao hơn nhiều so với cách mà ta thường nghĩ.
Một trong những khía cạnh đáng chú ý nhất của sự tiến bộ tiền sử là khả năng khám phá và định hướng của con người cổ đại. Với sự xuất hiện của loài người hiện đại về mặt giải phẫu, con người bắt đầu lan rộng khắp thế giới, khám phá những vùng đất mới, những môi trường khác biệt chưa từng biết đến. Điều này không chỉ diễn ra trên đất liền mà còn cả trên biển. Bằng chứng khảo cổ học cho thấy con người tiền sử đã tham gia vào các cuộc hành trình biển dài từ rất sớm.
Ví dụ, khoảng 65.000 năm trước, người cổ đại đã định cư ở Úc, và để làm được điều đó, họ phải vượt qua hàng trăm km biển khơi. Điều này đòi hỏi kỹ năng định hướng và kiến thức về chèo thuyền trên đại dương. Tương tự, các chuyến đi dài qua Thái Bình Dương tới Micronesia và Quần đảo Solomon cũng được thực hiện từ rất lâu, cho thấy khả năng thích nghi và khám phá không ngừng của con người.
Ngoài ra, còn có bằng chứng về việc giao thương thời tiền sử, chẳng hạn như Con đường Ngọc ở Trung Quốc ngày nay. Con người đã trao đổi các mặt hàng xa xỉ như vỏ sò, ngọc bích, và đá obsidian qua các tuyến đường dài. Khám phá này cho thấy rằng con người cổ đại không chỉ nhận thức rõ về thế giới xung quanh mà còn thiết lập một mạng lưới thương mại và liên lạc phức tạp với các cộng đồng khác.
Trong suốt hàng ngàn năm, tổ tiên của chúng ta đã không ngừng quan sát bầu trời và tìm hiểu về các ngôi sao, hành tinh, và thiên thể. Bằng chứng khảo cổ học cho thấy họ đã có một sự hiểu biết sâu sắc về thiên văn học và toán học. Ví dụ, các công trình như Stonehenge ở Anh hay vòng tròn thiên văn ở Nabta Playa, Ai Cập, chứng tỏ rằng con người cổ đại đã có khả năng theo dõi các chuyển động của thiên thể với độ chính xác cao.
Ngoài ra, những vật dụng như xương Ishango (khoảng 20.000 năm tuổi) hay xương Lebombo (khoảng 40.000 năm tuổi) với các rãnh khắc, được cho là những công cụ tính toán sơ khai, cho thấy rằng con người tiền sử đã phát triển một số khái niệm toán học đơn giản. Điều này thách thức ý tưởng rằng toán học chỉ xuất hiện khi các nền văn minh phát triển, và chứng minh rằng tổ tiên của chúng ta đã có kiến thức phức tạp về các lĩnh vực này từ rất sớm.
Nghệ thuật là một trong những bằng chứng rõ ràng nhất về sự phức tạp trong tư duy của con người cổ đại. Những bức tranh hang động tuyệt đẹp, tượng điêu khắc tinh xảo từ ngà voi ma mút, hay những hình vẽ pháp sư như "Phù thủy" trong hang động Trois-Frères ở Pháp, cho thấy tổ tiên của chúng ta có khả năng sáng tạo và mong muốn thể hiện bản thân.
Một ví dụ nổi bật là bức tượng Löwenmensch (Người Sư Tử), được chạm khắc từ ngà voi ma mút cách đây 41.000 năm. Với chiều cao 31 cm, bức tượng miêu tả một con người với đầu sư tử, có thể được sử dụng trong các nghi lễ pháp sư. Những chi tiết tinh xảo trên tượng chứng tỏ rằng ngay từ thời xa xưa, con người đã có trình độ kỹ thuật và nghệ thuật vượt trội.
Những khám phá khảo cổ học hiện đại đang giúp chúng ta hiểu rõ hơn về mức độ phát triển của con người cổ đại. Rõ ràng, những người tiền sử không chỉ tồn tại bằng bản năng sinh tồn đơn giản. Họ đã phát triển trí tuệ, văn hóa, và xã hội với mức độ phức tạp không thua kém gì những nền văn minh sau này. Quan niệm rằng họ là những người "nguyên thủy" và không tiến bộ cần phải được thay đổi.
Con người tiền sử đã biết cách thích nghi với môi trường sống khắc nghiệt, phát triển nghệ thuật, khám phá thế giới, và giao thương với các cộng đồng xa xôi. Họ không chỉ sống một cuộc sống đơn giản mà còn là những cá thể sáng tạo, hiểu biết và khôn ngoan hơn nhiều so với hình ảnh thường thấy trong lịch sử chính thống.
Cuối cùng, khi nhìn lại thời đại hiện đại với những phát triển công nghệ và vật chất, chúng ta có thể tự hỏi: liệu chúng ta có thực sự "tiên tiến" hơn họ? Hay có lẽ, sự tiến bộ thực sự không chỉ nằm ở những phát minh vật chất mà còn ở cách mà chúng ta hiểu và hòa mình với thế giới xung quanh?
Đức Khương
