Bệnh lao, một căn bệnh tưởng chừng đã bị kiểm soát, đang quay trở lại ở Mỹ với một đợt bùng phát gây ra nhiều lo ngại. Kể từ tháng 1 năm 2024, dịch lao đã xuất hiện tại thành phố Kansas, bang Kansas, và lan rộng ra hai quận lân cận, kéo dài đến tháng 3 năm 2025. Tính đến thời điểm hiện tại, 147 người đã được chẩn đoán mắc bệnh, trong đó 67 người có triệu chứng, 80 người còn lại nhiễm vi khuẩn nhưng chưa phát bệnh.
Điều đáng lo ngại là lao là một trong những căn bệnh truyền nhiễm gây tử vong cao nhất thế giới, chỉ đứng sau COVID-19 trong ba năm đầu của đại dịch. Trong bối cảnh y học hiện đại đã có nhiều tiến bộ, sự trở lại của bệnh lao đặt ra câu hỏi lớn về những nguyên nhân nào đã dẫn đến tình trạng này và những nguy cơ mà nó có thể mang lại trong tương lai.
Bệnh lao không phải là một căn bệnh mới xuất hiện mà thực chất đã tồn tại trong hàng nghìn năm. Các bằng chứng khảo cổ cho thấy vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis, tác nhân gây bệnh đã lây nhiễm cho con người từ ít nhất 9.000 năm trước, với dấu vết được tìm thấy trong hài cốt tại khu vực Đông Địa Trung Hải.
Trong các tài liệu y học cổ đại, Hippocrates đã mô tả bệnh lao vào khoảng năm 410-400 TCN dưới cái tên phthisis, có nghĩa là “suy kiệt tiến triển”, mô tả cách bệnh nhân trở nên gầy gò, yếu ớt do bị vi khuẩn tàn phá. Trong suốt lịch sử, bệnh lao còn được gọi bằng nhiều cái tên khác như “dịch hạch trắng” hay “cái chết trắng” vì những người mắc bệnh thường có làn da nhợt nhạt và tỷ lệ tử vong rất cao. Nếu không được điều trị, một nửa số bệnh nhân lao có triệu chứng sẽ tử vong, trong khi với phương pháp điều trị thích hợp, tỷ lệ tử vong giảm xuống còn khoảng 12%.
Trong thời Trung Cổ, lao còn được gọi là “căn bệnh của nhà vua” vì có một dạng lao đặc biệt gây sưng cổ và tổn thương da, người ta tin rằng chỉ có các vị vua mới có thể chữa khỏi căn bệnh này bằng một cái chạm tay thần thánh.
Dù có lịch sử lâu dài và từng được coi là không thể chữa khỏi, nhưng bệnh lao đã dần được kiểm soát nhờ vào những tiến bộ y học quan trọng. Vào năm 1865, bác sĩ quân đội người Pháp Jean Antoine Villemin đã chứng minh rằng bệnh lao có thể lây truyền từ động vật nhiễm bệnh sang động vật khỏe mạnh, bác bỏ quan điểm sai lầm cho rằng lao là do di truyền hoặc lối sống kém lành mạnh. Đến năm 1882, bác sĩ người Đức Robert Koch phát hiện ra Mycobacterium tuberculosis, xác định rõ nguyên nhân gây bệnh, đặt nền móng cho công cuộc nghiên cứu và phát triển phương pháp điều trị hiệu quả hơn. Phát hiện này có ý nghĩa lịch sử to lớn, đến mức ngày 24 tháng 3, ngày ông công bố khám phá của mình được chọn là Ngày Lao Thế giới.
Mặc dù các phương pháp điều trị lao đã được cải thiện đáng kể nhưng trên thực tế căn bệnh này vẫn rất nguy hiểm và dễ lây lan. Vi khuẩn lao có thể tồn tại và phát tán trong không khí thông qua các giọt bắn nhỏ khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc thậm chí chỉ đơn giản là nói chuyện. Trong những không gian kín, nơi không khí ít lưu thông, nguy cơ lây nhiễm cao hơn đáng kể. Ngoài con đường hô hấp, bệnh lao cũng có thể lây truyền qua các sản phẩm sữa chưa tiệt trùng, dù trường hợp này hiếm gặp. Một số nghiên cứu thậm chí còn ghi nhận trường hợp lây nhiễm bệnh lao qua ghép xương khi vật liệu xương bị nhiễm vi khuẩn được cấy vào cơ thể người khác.
Điều đáng lo ngại là một bệnh nhân lao không được điều trị có thể lây nhiễm cho 10-15 người khác, khiến dịch bệnh dễ dàng lan rộng. Ở Kansas, nguồn gốc cụ thể của đợt bùng phát lần này vẫn chưa được xác định, nhưng dữ liệu ban đầu cho thấy nó ảnh hưởng chủ yếu đến các cộng đồng có thu nhập thấp, những nhóm dân cư thường sống trong điều kiện chật chội, ít có cơ hội tiếp cận dịch vụ y tế đầy đủ. Đến nay, hai người đã tử vong do bệnh lao trong đợt dịch này, làm dấy lên lo ngại về việc dịch bệnh có thể tiếp tục lan rộng nếu không được kiểm soát chặt chẽ.
Một trong những nguyên nhân chính thúc đẩy sự trở lại của bệnh lao chính là đại dịch COVID-19. Trước đại dịch, số ca lao toàn cầu có xu hướng giảm dần theo từng năm, tuy nhiên từ năm 2020 đến 2023, con số này đã tăng 4,6%, đánh dấu sự đảo ngược xu hướng kiểm soát căn bệnh này. Riêng tại Mỹ, số ca bệnh lao đã tăng hơn 15% từ năm 2022 đến 2023. Lý do là trong giai đoạn COVID-19 hoành hành, nhiều bệnh nhân lao không thể đến bệnh viện để được chẩn đoán và điều trị kịp thời do lo ngại nguy cơ lây nhiễm virus SARS-CoV-2.
Hơn nữa, các đợt phong tỏa và gián đoạn chuỗi cung ứng thuốc khiến hàng trăm nghìn người không được điều trị đúng cách. Theo thống kê, trong giai đoạn này, gần 700.000 người trên thế giới đã tử vong do bệnh lao, một phần vì thiếu sự chăm sóc y tế kịp thời. Ngoài ra, Mỹ cũng trải qua tình trạng thiếu thuốc điều trị lao nghiêm trọng từ năm 2021 đến 2023, càng làm trầm trọng thêm vấn đề.
Việc điều trị lao hiện nay dựa vào phác đồ đa thuốc, thường kéo dài ít nhất sáu tháng. Nếu bệnh nhân không tuân thủ đúng phác đồ hoặc bị gián đoạn điều trị, nguy cơ lây lan bệnh tăng lên đáng kể. Hơn nữa, việc điều trị không đầy đủ có thể dẫn đến sự xuất hiện của các chủng vi khuẩn lao kháng thuốc, khiến việc chữa trị trở nên khó khăn và tốn kém hơn. Trước khi có thuốc kháng sinh, những phương pháp điều trị bệnh lao chủ yếu mang tính chất dân gian, như uống dầu gan cá tuyết hay đưa bệnh nhân đến các viện điều dưỡng ở vùng núi cao để tận hưởng không khí trong lành.
Những phương pháp này không thực sự có hiệu quả mà chỉ giúp bệnh nhân có môi trường sống dễ chịu hơn. Hiện nay, phác đồ điều trị lao kết hợp từ hai đến bốn loại thuốc khác nhau, nhưng ngay cả khi có thuốc điều trị, tác dụng phụ của chúng cũng gây ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân.
Để kiểm soát bệnh lao, phát hiện sớm và điều trị kịp thời là yếu tố then chốt. Nhiều người mang vi khuẩn lao nhưng không có triệu chứng (nhiễm lao tiềm ẩn) nên không biết mình đã nhiễm bệnh. Những người này có thể sống chung với vi khuẩn trong nhiều năm mà không phát bệnh, nhưng nếu hệ miễn dịch suy giảm hoặc gặp điều kiện thích hợp, vi khuẩn có thể bùng phát và lây lan trong cộng đồng. Vì vậy, việc xét nghiệm định kỳ, đặc biệt trong các nhóm nguy cơ cao, là vô cùng quan trọng.
Sự trở lại của bệnh lao là một hồi chuông cảnh báo rằng căn bệnh này chưa bao giờ thực sự biến mất. Dù y học đã có những bước tiến lớn trong việc điều trị, nhưng nếu không có các biện pháp kiểm soát chặt chẽ và nâng cao nhận thức cộng đồng, bệnh lao vẫn có thể trở thành một mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe toàn cầu.
Đức Khương