Trên những cồn cát bỏng rát của Tây Nam Hoa Kỳ, nơi ít sinh vật có thể sinh tồn, một loài thực vật độc đáo tồn tại trong sự thách thức mọi kỳ vọng. Thoạt nhìn, bạn có thể dễ dàng bỏ qua hoặc thậm chí nhầm lẫn nó với một vật thể kỳ lạ, như một phiến đá nhỏ hay một tảng đất khô cằn, nhưng thực chất đây là loài thực vật kỳ diệu có tên Pholisma sonorae – hay còn được biết đến với cái tên gần gũi hơn: Sandfood. Đây là một loài cây ký sinh đang trên bờ vực tuyệt chủng và có một câu chuyện sinh tồn đầy kỳ lạ và phi thường giữa vùng đất sa mạc khô hạn.
Pholisma sonorae là một trong những loài thực vật hiếm hoi không có chất diệp lục, điều khiến nó khác biệt với hầu hết các loài thực vật khác. Thay vì màu xanh lá cây đặc trưng của cây cối, loài cây này lại mang sắc xám hoặc nâu nhạt, đôi khi bị nhầm lẫn với các loại nấm đất cằn. Hình dáng bên ngoài của nó càng kỳ lạ hơn nữa: đôi khi chỉ là một khối tròn nhỏ hoặc hình trứng nhô lên từ cát, nhưng nếu đủ cát bị gió thổi đi, nó có thể hiện ra với dáng vẻ giống một chiếc nấm nổi bật giữa cồn cát.
Phần lớn của Pholisma sonorae nằm ẩn sâu trong cát, với thân cây dày và dài có thể kéo dài tới hai mét xuống lòng đất. Phần nhô lên trên bề mặt chỉ là phần đỉnh nhỏ của thân cây, nhìn như một bề mặt hình cầu, nhưng bên dưới đó là một hệ thống rễ và thân lớn mạnh, phát triển sâu trong cát để tìm kiếm dưỡng chất và duy trì sự sống trong điều kiện môi trường khắc nghiệt.
Cách mà Pholisma sonorae sinh tồn giữa sa mạc nóng bỏng là một điều kỳ diệu. Không giống như các loài thực vật khác tự sản xuất năng lượng qua quang hợp, loài cây này sống dựa vào các loài thực vật sa mạc khác, đặc biệt là các loài như kiều mạch hoang dã (wild buckwheat) và cây ragweed. Pholisma sonorae bám vào rễ của các loài cây chủ này để hút chất dinh dưỡng, nhưng điều đáng ngạc nhiên là nó không làm tổn thương hay làm suy yếu đáng kể cây chủ của mình. Trên thực tế, đôi khi cây ký sinh này thậm chí còn lớn hơn cả cây chủ!
Khả năng hấp thu nước của Pholisma sonorae cũng là một đặc điểm độc đáo. Thay vì lấy nước trực tiếp từ đất qua rễ, nó sử dụng những chiếc lá biến đổi thành vảy trên thân cây, giúp hút nước và đồng thời bảo vệ cây khỏi nhiệt độ khắc nghiệt và ánh sáng Mặt Trời gay gắt của sa mạc. Những chiếc vảy nhỏ này giúp giảm thiểu sự thoát hơi nước, một yếu tố sống còn đối với loài cây sống trong điều kiện khô cằn.
Mặc dù khắc nghiệt, sa mạc cũng có những khoảnh khắc hiếm hoi của sự sống động và nở hoa. Vào mùa nở hoa, thường từ tháng tư đến tháng sáu, Pholisma sonorae sẽ tạo ra những bông hoa nhỏ màu tím nhạt. Những bông hoa này mọc thành vòng tròn trên đỉnh thân cây, giống như một chiếc mũ nhỏ, và được bao bọc bởi các cấu trúc trắng xám mềm mại. Hoa của Pholisma sonorae không chỉ là một điểm nhấn thẩm mỹ giữa cồn cát mà còn là một chiến lược sinh tồn, giúp thu hút côn trùng thụ phấn trong điều kiện sa mạc khô hạn.
Loài cây Pholisma sonorae không chỉ là một sinh vật kỳ diệu của tự nhiên, mà nó còn mang một ý nghĩa văn hóa sâu sắc đối với các bộ lạc người Mỹ bản địa như Cocopah và Hia C-eḍ O'odham. Trong quá khứ, các cộng đồng này thường sử dụng phần thân của cây Pholisma sonorae như một nguồn thực phẩm, có thể ăn sống hoặc nướng. Tuy nhiên, giá trị dinh dưỡng của nó vẫn còn là điều mà khoa học hiện đại chưa khám phá hết.
Mặc dù đã thích nghi tốt với môi trường khắc nghiệt, Pholisma sonorae hiện đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Môi trường sống tự nhiên của loài cây này – những bãi cát lỏng lẻo và di động quanh vùng Yuma, Arizona, và trải dài sang California và Mexico – đang ngày càng bị thu hẹp do sự mở rộng của hoạt động nông nghiệp và việc sử dụng xe địa hình. Những hành động này không chỉ gây ra sự hủy hoại trực tiếp đối với các cây Pholisma sonorae, mà còn phá hủy các cây bụi mà loài này ký sinh để sống sót.
Khi các khu vực cồn cát tự nhiên bị khai thác và phá hoại, cây Pholisma sonorae mất đi cây chủ cần thiết để tồn tại. Điều này dẫn đến sự suy giảm nhanh chóng về số lượng loài, biến nó trở thành một trong những loài thực vật dễ bị tổn thương nhất tại sa mạc Tây Nam Hoa Kỳ.
Nỗ lực bảo tồn Pholisma sonorae đang đối mặt với nhiều thách thức lớn. Một trong những khó khăn chính là việc trồng loài cây này trong môi trường phòng thí nghiệm. Dù đã có nhiều nỗ lực để thử nghiệm và tái tạo môi trường sống phù hợp cho Pholisma sonorae, nhưng kết quả cho đến nay vẫn chưa đạt được thành công. Điều này khiến việc bảo tồn và bảo vệ môi trường sống tự nhiên của cây càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
Nếu không có biện pháp bảo vệ đúng đắn, Pholisma sonorae có thể nhanh chóng biến mất khỏi hệ sinh thái sa mạc, để lại một khoảng trống lớn trong chuỗi sinh thái và văn hóa khu vực. Sự tồn tại của nó không chỉ là một phần của sự đa dạng sinh học sa mạc mà còn là một minh chứng cho sức mạnh của thiên nhiên và khả năng thích nghi của sự sống.
Đức Khương
